पहिले कुखुरा कि अण्डा? विज्ञानले दियो उत्तर

मानव इतिहासकै सबैभन्दा पुरानो र चर्चित प्रश्नमध्ये एउटा हो – “पहिले कुखुरा जन्मियो कि अण्डा?”। यो प्रश्नलाई बालबालिकादेखि दार्शनिक, वैज्ञानिक र सामान्य मानिस सबैले पटक–पटक सोध्दै आएका छन्। सतही रूपमा हेर्दा यो सामान्य लागे पनि गहिराइमा जाँदा यो निकै जटिल रहस्यजस्तै देखिन्छ।

किनभने, हरेक कुखुरा त अण्डाबाटै निस्कन्छ। त्यसो भए अण्डा नै पहिले आएको हुनुपर्छ भन्ने सोच आउँछ। तर फेरि हरेक अण्डा त कुखुराले नै पार्छ, त्यसो भए पहिले कुखुरा भएको हुनुपर्छ भन्ने तर्क पनि उस्तै बलियो छ।

आजको आधुनिक विज्ञानले भने यस प्रश्नलाई स्पष्ट पार्ने प्रयास गरेको छ। OC-17 नामक प्रोटिन सम्बन्धी खोजले देखाएको छ कि पहिले कुखुरा आएको हो, त्यसपछि मात्र अण्डा बन्न सक्छ। अब यो निष्कर्ष कसरी सम्भव भयो भन्ने विस्तृत कुरा बुझौँ।

पुरानो बहसको सुरुवात

कुखुरा र अण्डाको यो बहस केवल वैज्ञानिक मात्र होइन, दार्शनिक र धार्मिक पनि हो। प्राचीन ग्रीक दार्शनिक एरिस्टोटलले यस प्रश्नलाई कारण र परिणाम (causality) को दृष्टिले हेरेका थिए। उनको विचारमा कुखुरा र अण्डा दुबै सधैं चक्रमा रहेका कारण कुनै एकलाई सुरु मान्न सकिँदैन।

धार्मिक दृष्टिले हेर्दा पनि भिन्न उत्तर पाइन्छ। उदाहरणका लागि, ख्रिश्चियन परम्परामा ईश्वरले पहिलोमा प्राणीहरू सिर्जना गर्नुभयो, त्यसैले कुखुरा अण्डाभन्दा पहिले आएको हो भनिन्छ।

तर विज्ञान प्रमाण खोज्छ। त्यसैले जीवविज्ञान, रसायनशास्त्र, र विकासवादी अध्ययनमार्फत आधुनिक वैज्ञानिकहरूले यस प्रश्नलाई गहिरो अनुसन्धान गरेका छन्।

OC-17 प्रोटिनको खोज

ब्रिटेनका शेफिल्ड विश्वविद्यालय र वारविक विश्वविद्यालयका वैज्ञानिकहरूले कुखुराको अण्डाको खोल कसरी बन्ने गर्छ भन्ने विषयमा अनुसन्धान गर्दा ठूलो खोज गरे। उनीहरूले पत्ता लगाए कि कुखुराको अण्डाको खोल बनाउन एउटा विशेष प्रोटिन चाहिन्छ जसलाई Ovocalysein-17 (OC-17) भनिन्छ।

यो प्रोटिन कहाँ पाइन्छ त? – केवल कुखुरी (माउ कुखुरा) को डिम्बाशय (ovary) मा मात्र।

यसको काम यस्तो छः

अण्डाको खोल क्याल्सियम कार्बोनेट बाट बनेको हुन्छ।
यो क्याल्सियमलाई छिट्टै क्रिस्टलमा परिणत गर्न उत्प्रेरक (catalyst) चाहिन्छ।
यही उत्प्रेरकको काम OC-17 ले गर्छ। यसले क्याल्सियम कार्बोनेटलाई बाँधेर छिट्टै बलियो खोल बनाउन मद्दत गर्छ।

अण्डाको खोल २४ घण्टा भित्र तयार हुन्छ र यो सबै प्रक्रियाको मूल चाबी यही प्रोटिन हो।

त्यसैले, यदि कुखुरामा OC-17 प्रोटिन नभएको भए अण्डा नै बन्ने थिएन। यसको मतलब, पहिले कुखुरा भएको पर्छ, अनि मात्र अण्डा बन्न सक्छ।

विकासवाद (Evolution) को दृष्टिकोण

अब अर्को प्रश्न आउँछ – तर अण्डा त करोडौं वर्षअघि डायनासोरहरूले पनि पार्थे नि? त्यसो भए त अण्डा पहिले भएको हो भन्न सकिन्छ।

यो उत्तर आंशिक रूपमा सत्य हो। अण्डा सामान्य रूपमा हेर्ने हो भने, हो – कुखुराभन्दा धेरै अघिदेखि नै विभिन्न जीवहरूले अण्डा पार्ने गरेका थिए।

तर जब हामी खास गरेर कुखुराको अण्डा को कुरा गर्छौँ, त्यहाँ कुरा फरक हुन्छ। वैज्ञानिकहरूले बताउँछन् कि एक किसिमको पुरानो चरा (proto-chicken) को जीनमा भएको सानो परिवर्तनले पहिलो “साँचो कुखुरा” जन्मियो। त्यस कुखुराको शरीरमा OC-17 प्रोटिन भयो र त्यसपछि मात्र पहिलो वास्तविक कुखुराको अण्डा बनेको हो।

यसरी हेर्दा पनि, विकासवादले पनि अन्ततः कुखुरालाई पहिले आएको पुष्टि गर्छ।

अण्डाको खोल किन महत्त्वपूर्ण?

अण्डाको खोल साधारण देखिए पनि प्रकृतिको एक अद्भुत संरचना हो। यसले विभिन्न काम गर्छ:

संरक्षण – भित्रको भ्रूणलाई बाहिरी आक्रमण वा चोटपटकबाट जोगाउँछ।
सन्तुलन – बलियो तर एकैसाथ बच्चाले फुटाउन सक्ने गरी पातलो हुन्छ।
हावा आदानप्रदान – स–साना प्वाल (pores) मार्फत भित्र अक्सिजन प्रवेश गर्छ र कार्बन डाइअक्साइड बाहिर निस्कन्छ।

यी सबै कुरा सम्भव बनाउन OC-17 प्रोटिन आवश्यक हुन्छ। यसैले यो प्रोटिन बिना अण्डा बन्न सक्दैन भन्ने प्रमाण अझै बलियो हुन्छ।

दार्शनिक अर्थ

विज्ञानले स्पष्ट उत्तर दिएको भए पनि यो प्रश्न अझै दार्शनिक दृष्टिले रोचक रहन्छ। किनभने, यदि पहिले कुखुरा भयो भने त्यो पहिलो कुखुरा कहाँबाट आयो? विकासवादले भन्छ – उत्परिवर्तन र प्राकृतिक छनोटको लामो यात्राबाट। तर जीवनको बिल्कुलै सुरुमा के भयो भन्ने प्रश्न अझै अनुत्तरित छ।

त्यसैले “पहिले कुखुरा कि अण्डा?” भन्ने प्रश्न जीवनको उत्पत्ति, कारण–परिणाम र अस्तित्वको चक्र बुझ्न एउटा रूपक (metaphor) जस्तै बनेको छ।

अर्काे दृष्टिकोण – अण्डा पहिले पनि हुन सक्छ?

केही वैज्ञानिकहरू अझै पनि अण्डा पहिले आएको मान्छन्। उनीहरूको भनाइअनुसार, एउटा “लगभग कुखुरा” (proto-chicken) ले अण्डा पार्यो, त्यस अण्डाभित्र भएको जीन–परिवर्तन (mutation) बाट पहिलो साँचो कुखुरा जन्मियो।

यस दृष्टिकोणमा त अण्डामै पहिलो कुखुरा भएको हुनाले अण्डा पहिले भएको भन्न सकिन्छ।

तर समस्या यहीँ हो – त्यो अण्डाको खोल बनाउन चाहिने प्रोटिन त आमाको शरीरमा चाहिन्छ। यदि त्यो प्रोटिन नै नभएको भए अण्डा बलियो रूपमा बन्ने थिएन। त्यसैले, भौतिक प्रक्रियाले भने फेरि पनि कुखुरा नै पहिले भएको देखाउँछ।

निष्कर्ष

इतिहासकै पुरानो प्रश्न “पहिले कुखुरा कि अण्डा?” लाई विज्ञानले अब धेरै हदसम्म स्पष्ट पारेको छ। अनुसन्धानले देखाएको छ कि कुखुराको शरीरमा मात्र पाइने OC-17 प्रोटिन बिना अण्डाको खोल नै बन्न सक्दैन। त्यसैले अण्डाभन्दा पहिले कुखुरा भएको पर्छ।

यद्यपि सामान्य अण्डा त कुखुराभन्दा लाखौं वर्ष पहिले नै पृथ्वीमा थिए, तर जब कुरा कुखुराको अण्डाको हुन्छ, उत्तर एकै छ – पहिले कुखुरा, अनि मात्र अण्डा।

यो निष्कर्षले देखाउँछ कि सानो जस्तो प्रश्नले पनि कसरी गहिरो वैज्ञानिक खोज र दर्शनसम्म पुर्‍याउन सक्छ। कुखुरा र अण्डाको बहस अब समाधान भएको छ भन्ने लागे पनि, यो प्रश्न अझै हाम्रो जिज्ञासा, सोच र ज्ञानप्रतिको यात्राको प्रतीक बनेर रहिरहनेछ।