आजको युगलाई कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) को युग पनि भनिन्छ। स्वास्थ्य, शिक्षा, उद्योगदेखि लिएर सञ्चारसम्म—AI ले समाजलाई क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याइरहेको छ। तर एउटा महत्वपूर्ण प्रश्न अझै उठिरहेको छ: के AI ले मानव मस्तिष्कलाई ऊर्जा दक्षताको हिसाबले प्रतिस्पर्धा गर्न सक्छ?
मानव मस्तिष्क मात्र १२ वाट ऊर्जामा काम गर्छ भने, उन्नत कृत्रिम बुद्धिमत्ता प्रणालीलाई सोही जस्तो क्षमता देखाउन २.७ अर्ब वाट ऊर्जा आवश्यक पर्छ। यो तुलना नै प्रष्ट देखाउँछ कि प्रकृतिको डिजाइन अझै पनि प्रविधि भन्दा धेरै अगाडि छ।
मानव मस्तिष्क : प्रकृतिको अद्भुत कम्प्युटर
मानव मस्तिष्क करिब १.४ किलो तौलको हुन्छ तर यसभित्र करिब ८६ अर्ब न्युरोन हुन्छन्। यी न्युरोनहरू आपसमा ट्रिलियनौं सिन्याप्सद्वारा जडित हुन्छन् जसले सूचना आदान–प्रदानलाई अकल्पनीय गतिमा सम्पन्न गर्छ।
कम्प्युटरले प्रायः डेटा क्रमिक रूपमा (sequential) प्रक्रिया गर्छ भने मस्तिष्कले एकै समयमा समानान्तर रूपमा (parallel) असंख्य कार्य गर्न सक्छ। उदाहरणका लागि, तपाईं यो लेख पढिरहनु भएको छ भने, तपाईंको मस्तिष्क भाषालाई बुझ्दैछ, दृष्टि नियन्त्रित गर्दैछ, शरीरको सन्तुलन कायम गरिरहेको छ, र मुटुको धड्कनलाई नियन्त्रण गरिरहेको छ—त्यो पनि सहज रूपमा।
मानव मस्तिष्कको अर्को विशेषता हो प्लास्टिसिटी (plasticity)। नयाँ कुरा सिक्दा वा नयाँ परिस्थितिमा पुगेपछि मस्तिष्क आफैंलाई पुनः संरचना गर्न सक्छ। यसको मतलब, अनुभवका आधारमा न्युरोनबीचको जडान बलियो वा कमजोर हुन्छ। तर AI लाई नयाँ कुरा सिकाउन पुनः तालिम, विशाल डेटासेट र धेरै ऊर्जा चाहिन्छ।
कृत्रिम बुद्धिमत्ता : शक्ति धेरै, दक्षता कम
कृत्रिम बुद्धिमत्ताले न्युरोन जस्तो संरचना अनुकरण गर्न न्युरल नेटवर्क प्रयोग गर्छ। तर, सिलिकन–आधारित प्रोसेसरले काम गर्ने भएकाले यसको ऊर्जा खपत असीमित हुन्छ।
एउटा ठूलो AI मोडेल तालिम दिनमै लाखौं किलोवाट–घण्टा बिजुली लाग्छ। यस्तो एक मोडेल तालिम दिनु भनेको सयौं घरहरूले वर्षौंदेखि प्रयोग गर्ने बिजुली बराबर हो।
जब AI लाई मानव मस्तिष्क सरह जटिल बनाउन खोजिन्छ, ऊर्जा खपत अर्बौं वाट पुग्छ। यसैले AI अझै पनि मस्तिष्कको जस्तो दक्षता हासिल गर्न असक्षम छ।
स्मृति र सिकाइमा फरक
मानव मस्तिष्कले स्मृति हार्डड्राइभ जस्तो भण्डारण गर्दैन। बरु, अनुभवहरू विभिन्न न्युरोन नेटवर्कमा फैलिएको हुन्छ। यसले गर्दा मस्तिष्क लचिलो हुन्छ—कुनै भाग क्षतिग्रस्त भए पनि अरू भागले क्षतिपूर्ति गर्न सक्छ।
यही कारणले मानिस सिर्जनशील हुन्छ। असम्बन्धित विचारहरूलाई जोडेर नयाँ अवधारणा जन्माउन सक्छ।
तर AI ले संरचित डाटाबेस र हजारौं उदाहरणहरू चाहिन्छ। बच्चाले एक वा दुई पटक मात्र बिरालो देख्दा पनि चिन्न सक्छ तर AI लाई त्यस्तो क्षमताका लागि हजारौं फोटो आवश्यक पर्छ।
गति बनाम दक्षता
सुपरकम्प्युटरले प्रति सेकेन्ड ट्रिलियनौं गणना गर्न सक्छ, जुन न्युरोनको फायरिङ गतिभन्दा धेरै छिटो हो। तर, छिटो हुनु नै दक्ष हुनु होइन।
मानव मस्तिष्क समानान्तर रूपमा काम गर्छ। यसैले थोरै ऊर्जामा धेरै काम सम्भव हुन्छ। साथै, मस्तिष्कले स्वतः नै असम्बन्धित सूचना फिल्टर गर्छ। AI ले भने प्रचुर मात्रामा अनावश्यक डाटा पनि प्रक्रिया गर्नुपर्छ, जसले ऊर्जाको खपत बढाउँछ।
चेतना र भावना
मानव मस्तिष्क र AI बीचको सबैभन्दा ठूलो भिन्नता हो चेतना। मस्तिष्कले मात्र सूचना प्रशोधन गर्दैन, यसले आत्म–सचेतना, भावना, नैतिकता, र सिर्जनशीलता पनि उत्पादन गर्छ।
AI भावनालाई नक्कल गर्न सक्छ तर वास्तविक रूपमा अनुभव गर्न सक्दैन। यसैले, चाहे AI ले जति नै ऊर्जा प्रयोग गरोस्, यसले मानव मस्तिष्कको चेतना स्तर हासिल गर्न सक्दैन।
वातावरणीय असर
AI को ऊर्जा खपतले ठूलो वातावरणीय चुनौती ल्याएको छ। डेटा सेन्टरहरूले विशाल बिजुली र चिस्याउने प्रणाली प्रयोग गर्छन्, जसले कार्बन उत्सर्जन बढाउँछ।
मानव मस्तिष्क भने धेरै सस्टेनेबल छ। ग्लुकोज र अक्सिजनबाट ऊर्जा पाउँछ र दशौं वर्षसम्म न्यूनतम ऊर्जा खर्चमै काम गर्न सक्छ।
भविष्यमा AI मस्तिष्कजस्तै हुन सक्छ ?
हालको AI ले मानवलाई चेसमा हराउन सक्छ, रोग पत्ता लगाउन मद्दत गर्न सक्छ वा जटिल गणित समाधान गर्न सक्छ। तर दक्षता र चेतनाको हिसाबले अझै धेरै टाढा छ।
वैज्ञानिकहरूले भने केही सम्भावित उपाय खोजिरहेका छन् :
- न्युरोमर्फिक कम्प्युटिङ (Neuromorphic Computing): न्युरोनको कार्यप्रणाली नक्कल गर्ने चिप विकास।
- क्वान्टम कम्प्युटिङ (Quantum Computing): क्वान्टम सिद्धान्तमार्फत ऊर्जा–दक्ष कम्प्युटिङ।
- ब्रेन–इन्स्पायर्ड एल्गोरिदम: कम उदाहरणबाट सिक्ने क्षमता विकास गर्ने प्रविधि।
मस्तिष्कबाट सिक्न सकिने पाठ
- ऊर्जा दक्षता: न्युरोनले न्यूनतम शक्ति प्रयोग गर्छन्, AI ले पनि त्यस्तै मोडेल अपनाउनुपर्नेछ।
- समानान्तर प्रशोधन: मस्तिष्कजस्तो वितरित प्रणाली अपनाउँदा AI अझ प्रभावकारी बन्न सक्छ।
- लचिलो सिकाइ: थोरै उदाहरणबाट सिक्ने प्रणाली विकास गर्नुपर्नेछ।
- भावनात्मक प्रसंस्करण: यथार्थ भावना सम्भव नभए पनि मानवीय सोचलाई नजिक पुर्याउने प्रयास आवश्यक छ।
निष्कर्ष
१२ वाट बनाम २.७ अर्ब वाट को तुलना नै देखाउँछ कि मानव मस्तिष्क अझै पनि अद्वितीय छ। कृत्रिम बुद्धिमत्ता शक्तिशाली भए पनि ऊर्जाको हिसाबले महँगो, अस्थिर, र चेतनाविहीन छ।
भविष्य AI ले मस्तिष्कलाई प्रतिस्थापन गर्ने होइन, बरु पूरक बन्ने हो। मस्तिष्कको दक्षता र सिर्जनशीलताबाट सिकेर मात्र प्रविधि हरित र टिकाउ बन्न सक्छ।
मानव मस्तिष्क आज पनि विश्वकै सबैभन्दा ऊर्जा–दक्ष, सिर्जनशील र अनमोल सुपरकम्प्युटर हो।
.jpg)
 ऊर्जाको युद्ध){kind=link}