भिटामिन B12 को कमी: लक्षण, कारण र समाधान

भिटामिन B12, जसलाई कोबालामिन पनि भनिन्छ, मानव शरीरको लागि अति महत्वपूर्ण पानीमा घुल्ने भिटामिन हो। यसले हाम्रो शरीरमा रगतका रातो कोष निर्माण, स्नायु प्रणालीको कार्य सञ्चालन, डीएनए उत्पादन, र ऊर्जा चयापचय जस्ता महत्वपूर्ण काम गर्छ।

तर, दुर्भाग्यवश संसारभर लाखौं मानिसहरू भिटामिन B12 को कमीबाट पीडित छन्। धेरैजसो मानिसलाई थाहा नै हुँदैन कि उनीहरूमा यो कमी छ। यसले थकान, मुड परिवर्तन, मानसिक समस्या, एनेमिया, स्नायु क्षति, र दीर्घकालीन स्वास्थ्य समस्या ल्याउन सक्छ।

यस लेखमा हामी भिटामिन B12 को महत्व, यसको कमीका लक्षणहरू, कारण, असरहरू, तथा B12 पाइने खानेकुराबारे विस्तृतमा छलफल गर्नेछौं। साथै, कसरी यस कमीलाई रोकथाम गर्ने भन्ने व्यावहारिक उपाय पनि समेटिनेछ।

भिटामिन B12 के हो?

भिटामिन B12 एउटा यस्तो पोषक तत्व हो जुन हाम्रो शरीर आफैंले बनाउन सक्दैन। त्यसैले हामीले यसलाई खाना वा सप्लिमेन्टबाट लिनै पर्छ।

यसका मुख्य कामहरू:

रातो रगतका कोष निर्माण – एनेमिया रोक्न मद्दत गर्छ।
स्नायु प्रणाली स्वस्थ राख्ने – स्नायु कोषलाई सुरक्षित राख्छ।
डीएनए उत्पादन – शरीरका नयाँ कोष बन्न सहयोग गर्छ।
ऊर्जा उत्पादन – खानेकुराबाट ऊर्जा निकाल्न मद्दत गर्छ।

साधारणतया वयस्क व्यक्तिलाई दैनिक करिब २.४ माइक्रोग्राम भिटामिन B12 आवश्यक हुन्छ।

भिटामिन B12 को कमीका लक्षणहरू

तस्वीरमा देखाइएझैं, भिटामिन B12 को कमी हुँदा शरीरमा विभिन्न लक्षणहरू देखिन्छन्।

१) उदासी र मानसिक समस्या (Depression)

भिटामिन B12 ले सेरोटोनिन र डोपामिन जस्ता हर्मोन उत्पादनमा मद्दत गर्छ, जसले हाम्रो मूड नियन्त्रित गर्छ। कमी हुँदा:

लगातार उदासी
असहजता वा चिडचिडापन
चिन्ता
डिप्रेसन

२) कपाल र छालाको समस्या (Brittle Hair)

भिटामिन B12 कमीले कपालमा केराटिन उत्पादन कम गर्छ। जसले गर्दा:

कपाल झर्ने
छिटो सेतो हुने
भंगुर वा कमजोर हुने

छालामा पनि पीलोपन वा फिका देखिन सक्छ।

३) एनेमिया (Anemia)

भिटामिन B12 को कमीले मेगालोब्लास्टिक एनेमिया ल्याउँछ। यसमा रातो रक्तकोष असामान्य हुन्छन् र शरीरमा अक्सिजन सहीसँग पुर्‍याउन सक्दैन।
लक्षण:

छालामा पीलोपन
छिटो सास फेर्नु
शरीर कमजोर हुनु
मुटु छिटो धड्किनु

४) चक्कर लाग्ने (Dizziness)

अक्सिजन कम पुग्दा व्यक्तिलाई बारम्बार चक्कर लाग्छ। विशेषगरी उठ्दा टाउको हल्का हुने वा बेहोस हुने अवस्था आउन सक्छ।

५) थकान (Fatigue)

ऊर्जा उत्पादनमा समस्या हुँदा शरीरमा लगातार थकान हुन्छ। पर्याप्त निद्रापछि पनि शरीरमा शक्ति महसुस हुँदैन।

६) पीलिया (Jaundice)

गम्भीर कमीमा छाला र आँखामा पहेंलो रंग देखिन्छ। यसलाई पीलिया भनिन्छ। शरीरले असामान्य रगतका कोष नष्ट गर्दा बिलिरुबिन बढेर यस्तो हुन्छ।

७) खुट्टा पोल्ने वा स्नायु समस्या (Burning Feet)

भिटामिन B12 को कमीले स्नायु संरक्षण गर्ने मायलिन बन्न पाउँदैन। जसले गर्दा:

खुट्टा पोल्ने
हात–खुट्टा सुन्निने
चाल हिँडाइमा समस्या
सन्तुलन गुम्ने

८) मुखमा घाउ वा जिब्रो सुन्निने (Mouth Ulcer)

कमी हुँदा मुखभित्र घाउ, जिब्रो सुन्निने, र जलन हुन्छ। धेरैलाई यसरी नै सुरुमा थाहा पर्छ।

कमी हुने प्रमुख कारणहरू

खानपानमा कमी – साकाहारी वा भेगन व्यक्तिमा बढी।
उमेर बढ्दा – पेटको अम्ल कम भएर B12 अवशोषण घट्छ।
पाचन रोगहरू – क्रोहन रोग, सिलियाक, पर्निसस एनेमिया।
औषधि सेवन – डायबिटीज वा एसिडिटीका औषधिले असर गर्छ।
अत्यधिक मदिरा सेवन – पेटको भित्तालाई क्षति पुर्‍याउँछ।

उपचार नगरिए दीर्घकालीन असर

यदि कमी लामो समयसम्म रह्यो भने गम्भीर असर देखिन्छ:

स्थायी स्नायु क्षति
स्मरण शक्ति गुम्ने वा डिमेन्सिया
चाल बिग्रने वा लठ्ठिने
गहिरो एनेमिया
बाँझोपन
मुटु सम्बन्धी समस्या

भिटामिन B12 पाइने खानेकुरा

तस्वीरमा देखाइएझैं, यी खानेकुरा भिटामिन B12 का मुख्य स्रोत हुन्:

१) अण्डा (Eggs)

अण्डामा विशेषगरी जर्दी भागमा B12 हुन्छ। नियमित अण्डा खाँदा मस्तिष्क र स्नायु प्रणालीलाई फाइदा पुग्छ।

२) कुखुरा (Chicken)

कुखुराको मासु, विशेषगरी लिभर र ब्रेस्ट, B12 को राम्रो स्रोत हो। यसले शरीरलाई प्रोटिन पनि दिन्छ।

३) दूध र दुग्धजन्य पदार्थ (Milk & Dairy)

दूध, दही, पनीर B12 ले भरिपूर्ण हुन्छन्। साकाहारीका लागि यो उत्कृष्ट प्राकृतिक स्रोत हो।

४) समुन्द्री जनावर (Crabs & Seafood)

क्याङ्ग्रा, क्ल्याम्स, माछा आदिमा B12 उच्च मात्रामा पाइन्छ। साथै ओमेगा–३ पनि पाइन्छ।

५) बादाम (Almonds)

यद्यपि बादाममा प्रत्यक्ष B12 हुँदैन, यसले अन्य B भिटामिन, म्याग्नेसियम र प्रोटिन दिन्छ, जसले शरीरमा B12 को उपयोग बढाउँछ।

६) सोयाबीन उत्पादन (Soy Products)

सोया दूध, टफु आदि धेरैजसो फोर्टिफाइड B12 हुन्छन्, जसले भेगन वा साकाहारीलाई फाइदा पुर्‍याउँछ।

अरू राम्रो स्रोतहरू

गाई, बाख्राको मासु
माछा (टुना, सार्डिन, म्याकरल)
फोर्टिफाइड सीरियल
न्यूट्रिसनल यीस्ट (B12 थपिएको)

कसलाई बढी जोखिम हुन्छ?

भेगन र साकाहारी – पशुजन्य स्रोत नखाने भएकाले।
बुजुर्ग – अवशोषण घट्ने भएकाले।
गर्भवती/स्तनपान गरिरहेकी महिला – बढी आवश्यकता हुने भएकाले।
पाचन रोग भएका व्यक्ति – शरीरले सोस्न नसक्ने।
दीर्घकालीन औषधि खाने – विशेषगरी डायबिटीज र एसिडिटीका।

रोकथाम र उपचार

१. सन्तुलित आहार – नियमित B12 युक्त खाना खानु।
२. सप्लिमेन्ट – ट्याब्लेट, क्याप्सुल वा ड्रप।
३. इन्जेक्सन – गम्भीर कमीमा डाक्टरले दिने।
४. नियमित स्वास्थ्य परीक्षण – जोखिम समूहका लागि।
५. फोर्टिफाइड खाना – विशेषगरी भेगनका लागि।

स्वास्थ्य कायम राख्ने उपाय

हप्तामा कम्तीमा दुई–तीन पटक पशुजन्य खाना।
भेगन भएमा फोर्टिफाइड दूध, सीरियल वा यीस्ट।
५० वर्षभन्दा माथिका व्यक्तिले सप्लिमेन्ट लिनु उपयुक्त।
अत्यधिक मदिरा र धूम्रपानबाट टाढा रहनु।
लगातार थकान वा चक्कर लागेमा B12 परीक्षण गराउनु।

निष्कर्ष

भिटामिन B12 हाम्रो शरीरको लागि जीवन्त पोषक तत्व हो। यसको कमी हुँदा उदासी, थकान, एनेमिया, स्नायु समस्या, जिब्रोमा घाउ जस्ता धेरै लक्षण देखिन्छन्। लामो समय उपचार नगरे स्थायी क्षति पुग्न सक्छ।

तर, राम्रो कुरा के छ भने, यसलाई सजिलै रोकथाम गर्न सकिन्छ। अण्डा, कुखुरा, दूध, समुद्री खानेकुरा, सोया उत्पादन र फोर्टिफाइड खानेकुरा नियमित सेवन गरेमा कमी हुँदैन।

स्वस्थ आहार, नियमित परीक्षण, र आवश्यक पर्दा सप्लिमेन्ट वा इन्जेक्सनको प्रयोग गरेर भिटामिन B12 को कमीबाट जोगिन सकिन्छ। यसरी हामीले आफ्नो ऊर्जा, मानसिक स्वास्थ्य र दीर्घकालीन जीवनशैली सुरक्षित राख्न सक्छौं।