महिलाहरूलाई बढी निद्रा किन चाहिन्छ ? : वैज्ञानिक तथ्य र स्वास्थ्यसँग सम्बन्ध

निद्रा मानिसको जीवनमा अति आवश्यक प्रक्रिया हो । पर्याप्त निद्राबिनाको जीवन केवल थकाइ मात्र होइन, दीर्घकालीन शारीरिक र मानसिक रोगको कारक पनि बन्न सक्छ । यद्यपि सबै मानिसलाई निद्रा आवश्यक हुन्छ, वैज्ञानिकहरूले पत्ता लगाएका छन् कि महिलाहरूलाई पुरुषको तुलनामा बढी निद्राको आवश्यकता पर्छ । यसको मुख्य कारण महिलाहरूको मस्तिष्क दिनभरि बढी सक्रिय रहने हो ।

महिलाहरू प्रायः बहु-कार्य (multitasking) गर्छन्, धेरै जिम्मेवारी बोकेका हुन्छन्, र हरेक दिन मस्तिष्कलाई बढी काम गर्न बाध्य पार्छन् । यही कारणले गर्दा उनीहरूको मस्तिष्कलाई राति विश्राम र पुनःउर्जाकरण (recovery) गर्न बढी समय चाहिन्छ । यस लेखमा हामी महिलालाई बढी निद्रा किन आवश्यक छ भन्ने विषयलाई १५०० शब्दमा विस्तृत रूपमा अध्ययन गर्नेछौं ।

निद्राको वैज्ञानिक प्रक्रिया

निद्रा केवल शरीर थाकेको कारण हुने स्वाभाविक अवस्था मात्र होइन, यो शरीर र मस्तिष्क दुवैलाई पुनः सक्रिय बनाउने जटिल जैविक प्रणाली हो ।

मानिसको निद्रा चक्र (sleep cycle) करिब ९० मिनेटको हुन्छ जसमा तलका चरणहरू हुन्छन्:

Non-REM निद्रा (प्रथम चरण):
हल्का निद्रा, जहाँ शरीर आराम गर्न थाल्छ ।
Non-REM (दोस्रो चरण):
यस चरणमा हृदयगति घट्छ, शरीरको तापक्रम कम हुन्छ ।
Non-REM (तेस्रो चरण – Slow-wave sleep):
शरीरको मांसपेशी, हड्डी र अंगहरूलाई पुनःनिर्माण गर्ने सबैभन्दा आवश्यक चरण ।
REM निद्रा:
सपनाहरू प्रायः यस चरणमा देखिन्छन् । मस्तिष्कले जानकारीलाई व्यवस्थित गर्ने, सिकाइ र स्मरणशक्ति मजबुत बनाउने यही चरण हो ।

विज्ञहरूले वयस्कलाई दैनिक ७ देखि ९ घण्टा निद्रा आवश्यक पर्छ भन्छन् । तर महिलाहरूलाई औसतमा २०–३० मिनेट बढी निद्रा चाहिन्छ ।

महिलालाई बढी निद्रा किन आवश्यक छ ?

१. मस्तिष्कको उच्च सक्रियता

अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि महिलाको मस्तिष्क प्रायः धेरै क्षेत्रहरू एकैसाथ प्रयोग गर्छ । उनीहरू बहु-कार्य गर्न सक्षम हुन्छन्, जसका कारण दिनभरि मस्तिष्कमा बढी दबाब पर्छ । रातको निद्राले यस दबाबलाई कम गर्छ र नयाँ ऊर्जा दिन्छ ।

२. हर्मोनको प्रभाव

महिलाको जीवनभरि हर्मोनको उतारचढावले निद्रामाथि असर गर्छ ।

मासिक धर्म (Periods): यस समयमा हर्मोन परिवर्तनले अनिद्रा वा अस्वस्थ निद्रा ल्याउँछ ।
गर्भावस्था: शरीरको बोझ, हर्मोनल परिवर्तन र असहजता निद्रामा बाधा पुर्‍याउँछ ।
मेनोपज (रजोनिवृत्ति): एस्ट्रोजेन घट्दा राती पसिना आउने, अनिद्रा हुने, बारम्बार उठ्ने समस्या हुन्छ ।

यी सबैले महिलालाई बढी थकाइ दिन्छ र उनीहरूलाई अतिरिक्त निद्राको आवश्यकता पर्छ ।

३. भावनात्मक तथा संज्ञानात्मक (cognitive) प्रक्रिया

महिलाहरू प्रायः भावनात्मक रूपमा संवेदनशील हुन्छन् र दिनभरि धेरै सोच्ने वा योजना बनाउने प्रवृत्ति हुन्छ । यसले मस्तिष्कलाई बढी थकाइ दिन्छ । निद्रा नै यस्तो अवस्था हो जसले मस्तिष्कलाई पुनःसन्तुलित गर्छ ।

निद्रा नपुग्दा महिलामा हुने असर

१. मानसिक स्वास्थ्यमा असर

निद्राको कमीले महिलामा चिन्ता (anxiety), उदासी (depression), झर्को, तथा मूड स्विङ्स बढी हुने देखिन्छ ।

२. रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कमजोर

निद्राले शरीरलाई रोगसँग लड्न सक्ने शक्ति दिन्छ । निद्रा नपुग्दा महिलामा भाइरस वा संक्रमण चाँडै लाग्ने सम्भावना बढ्छ ।

३. मुटु र रक्तचापमा असर

निरन्तर निद्राको कमीले उच्च रक्तचाप, मुटुरोग र स्ट्रोकको जोखिम बढाउँछ । महिलामा यो असर अझ बढी देखिन्छ ।

४. तौल र मेटाबोलिज्ममा समस्या

निद्रा नपुग्दा भोक बढाउने हर्मोन सक्रिय हुन्छ । महिलामा यसले मोटोपना, मधुमेह र मेटाबोलिक रोगको जोखिम बढाउँछ ।

५. स्मरणशक्ति र निर्णय क्षमतामा कमी

महिलाहरू दिनभरि धेरै काम गर्छन् । निद्रा नपुग्दा उनीहरूको ध्यान केन्द्रित गर्न, निर्णय लिन र कुरा सम्झनमा समस्या आउँछ ।

महिलामा बढी देखिने निद्रा सम्बन्धी रोगहरू

अनिद्रा (Insomnia): महिलामा पुरुषको भन्दा बढी पाइन्छ ।
Restless Leg Syndrome: महिलामा दोब्बर सम्भावना हुन्छ ।
Sleep Apnea: प्रायः पुरुषमा बढी देखिन्छ, तर महिलामा पनि हुन्छ र लक्षण फरक (जस्तै थकाइ, अनिद्रा) देखिन्छ ।

सामाजिक तथा जीवनशैलीका कारण

१. घर र बाहिरको जिम्मेवारी: महिलाहरू करियरसँगै घरव्यवहार, सन्तान पालनपोषणमा व्यस्त हुन्छन् । यसले मानसिक तनाव बढाउँछ ।

२. तनाव र चिन्ता: घरायसी समस्या, आर्थिक दबाब वा सामाजिक अपेक्षाले निद्रामा असर गर्छ ।

३. मोबाइल र ग्याजेट: राति ढिलोसम्म फोन वा ल्यापटप प्रयोग गर्दा मेलाटोनिन (sleep hormone) को उत्पादन घट्छ ।

४. क्याफिन र खानपान: कफी, चिया वा मसालेदार खाना राति खानाले निद्रा बिग्रिन्छ ।

महिलाले राम्रो निद्रा पाउन के गर्ने ?

१. नियमित समयमै सुत्ने बानी

दैनिक एउटै समयमा सुत्ने र उठ्ने बानीले शरीरलाई स्थिर लय दिन्छ ।

२. आरामदायी वातावरण

शयनकक्ष अँध्यारो, शान्त र चिसो हुनुपर्छ । राम्रो ओछ्यान र तकिया प्रयोग गर्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

३. हर्मोनको व्यवस्थापन

मासिक धर्ममा हल्का व्यायाम र तातो दूध पिउन सकिन्छ ।
मेनोपजमा कोठा चिसो राख्नुपर्छ ।
गर्भावस्थामा आरामदायी तकिया प्रयोग गर्नुपर्छ ।

४. तनाव नियन्त्रण

योग, ध्यान, वा किताब पढ्ने जस्ता गतिविधिले निद्रामा मद्दत गर्छ ।

५. क्याफिन र मदिराबाट टाढा

राति ढिलो चिया–कफी वा मदिरा सेवन नगर्नु उत्तम हुन्छ ।

६. नियमित व्यायाम

दिनमा व्यायाम गर्नु लाभदायी हुन्छ तर राति ढिलो व्यायाम नगर्नुहोस् ।

निष्कर्ष

निद्रा जीवनको आधार हो । पुरुष र महिला दुवैका लागि आवश्यक भए पनि महिलाको मस्तिष्कको उच्च सक्रियता, हर्मोनल उतारचढाव, र बहु-कार्यका कारण उनीहरूलाई बढी निद्राको आवश्यकता हुन्छ ।

औसतमा महिलाले पुरुषभन्दा २०–३० मिनेट बढी निद्रा लिनुपर्छ भन्ने वैज्ञानिक तथ्यलाई गम्भीरतापूर्वक लिन जरुरी छ । पर्याप्त निद्राले महिलाको मानसिक स्वास्थ्य, प्रतिरक्षा शक्ति, मुटुको स्वास्थ्य, तौल नियन्त्रण, स्मरणशक्ति र निर्णय क्षमतामा सुधार ल्याउँछ ।

यसकारण, महिलाले निद्रालाई प्राथमिकता दिनु उनीहरूको दीर्घकालीन स्वास्थ्य, खुशी र उत्पादक जीवनका लागि अनिवार्य छ ।