थुकलाई सामान्यतया खाना पचाउन वा मुख भिजाउन प्रयोग हुने साधारण तरल पदार्थ भनेर बुझिन्छ। तर वैज्ञानिक अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् कि थुकमा यस्ता शक्तिशाली प्रोटिन, एन्जाइम र वृद्धि–कारक (growth factors) हुन्छन् जसले घाउ छिटो निको पार्छ, ब्याक्टेरियासँग लड्छ र कहिलेकाहीँ आधुनिक एन्टिसेप्टिकभन्दा पनि प्रभावकारी देखिन्छ।
यस लेखमा हामी थुकको वैज्ञानिक संरचना, यसमा पाइने उपचारात्मक प्रोटिनहरू, घाउ छिटो निको हुने कारण, ऐतिहासिक मान्यता, आधुनिक अनुसन्धान, र भविष्यमा यसको प्रयोगबारे विस्तृत रूपमा छलफल गर्नेछौं।
थुक के हो?
मानव मुखभित्र रहेका लालाग्रन्थी (salivary glands) ले थुक उत्पादन गर्छन्। सामान्यतया स्वस्थ वयस्क व्यक्तिले दिनमा ०.५ देखि १.५ लिटर थुक उत्पादन गर्छ।
थुकको मुख्य संरचना:
- पानी (९९%) – मुखलाई भिजाउन मद्दत गर्छ।
- इलेक्ट्रोलाइट्स – सोडियम, पोटासियम, क्याल्सियम, बाइकार्बोनेट आदि।
- प्रोटिन र एन्जाइमहरू – अमाइलेज, लाइसोไซम, ल्याक्टोफेरिन, हिस्टाटिन्स आदि।
- एन्टिबडीहरू – विशेष गरी इम्युनोग्लोबुलिन A (IgA)।
- वृद्धि–कारकहरू – जसले कोष पुनःउत्पादन र उपचारमा मद्दत गर्छ।
यी सबै तत्वहरूको संयोजनले थुकलाई केवल पाचनमा होइन, शरीरको प्राकृतिक उपचार प्रक्रियामा पनि अनिवार्य बनाउँछ।
थुकमा पाइने उपचारात्मक प्रोटिनहरू
१. हिस्टाटिन्स (Histatins)
मुखमा मात्र पाइने विशेष प्रोटिनहरू हुन् जसले ब्याक्टेरिया र फंगल संक्रमणसँग लड्छन्। यसले छालाका कोष (epithelial cells) लाई घाउ तिर सारेर छिटो बन्द गराउन मद्दत गर्छ।
२. लाइसोไซम (Lysozyme)
यो एन्जाइमले ब्याक्टेरियाको कोष–भित्तालाई नष्ट गर्छ, जसले संक्रमण फैलिन दिँदैन।
३. ल्याक्टोफेरिन (Lactoferrin)
यसले ब्याक्टेरियालाई आवश्यक हुने आइरनलाई बाँधेर उपलब्ध हुन दिँदैन। यसरी ब्याक्टेरियाको वृद्धि रोक्छ र उपचार प्रक्रियालाई सहज बनाउँछ।
४. एपिडर्मल ग्रोथ फ्याक्टर (EGF)
EGF ले छालाका कोषहरू पुनःउत्पादन गराउँछ र घाउलाई छिटो बन्द गर्छ।
५. नर्भ ग्रोथ फ्याक्टर (NGF)
यसले नशा (nerve cells) पुनःनिर्माणमा सहयोग गर्छ।
६. इम्युनोग्लोबुलिन A (IgA)
यो एन्टिबडीले मुखभित्र प्रवेश गर्ने रोगाणुसँग लड्छ र घाउलाई सुरक्षित बनाउँछ।
किन मुखका घाउ छालाभन्दा छिटो निको हुन्छन्?
हामीले देख्ने गरेका छौं, मुखभित्र लागेको सानो कट वा घाउ प्रायः दुई–तीन दिनमै निको हुन्छ। तर हात वा खुट्टामा परेको सामान्य कट निको हुन हप्तौं लाग्छ। यसको कारण के हो?
१. निरन्तर भिजेको वातावरण – थुकले घाउलाई भिजाइराख्छ जसले कोषहरू छिटो सार्न सजिलो बनाउँछ।
२. एन्टिमाइक्रोबियल क्रिया – थुकका प्रोटिनहरूले ब्याक्टेरियालाई नियन्त्रण गर्छन्।
३. ग्रोथ फ्याक्टर – EGF र हिस्टाटिन्सले कोषको पुनःउत्पादन बढाउँछन्।
४. रगत आपूर्ति बढी हुनु – मुखका टिस्युमा रक्त प्रवाह बढी हुन्छ जसले उपचार प्रक्रिया छिटो बनाउँछ।
५. विशेष एन्जाइमहरू – थुकका एन्जाइमहरूले कोषहरू छिटो निको पार्छन्।
थुक बनाम एन्टिसेप्टिक
सामान्यतया घाउमा एन्टिसेप्टिक लगाइन्छ, जस्तै आयोडिन, अल्कोहल वा हाइड्रोजन पेरोक्साइड। यी पदार्थले ब्याक्टेरिया मार्छन् तर कहिलेकाहीँ स्वस्थ कोषलाई पनि नोक्सान पुर्याउँछन्।
तर थुकले भने:
- ब्याक्टेरिया नियन्त्रण गर्छ।
- घाउलाई सधैं भिजाइराख्छ।
- नयाँ कोष उत्पन्न गराउँछ।
यसरी हेर्दा थुक प्राकृतिक एन्टिसेप्टिक जस्तै हो, तर यसले जीवित कोषलाई नोक्सान पुर्याउँदैन।
ऐतिहासिक र सांस्कृतिक विश्वास
- प्राचीन ग्रीसमा अरिस्टोटल जस्ता दार्शनिकले जनावर घाउ चाट्ने गरेको देखेर थुकमा उपचार शक्ति हुन्छ भन्ने अनुमान गरेका थिए।
- पारम्परिक समाजमा मानिसहरूले थुक प्रयोग गरेर घाउ सफा गर्ने, पोलिएको ठाउँमा लगाउने चलन थियो।
- आमाहरू प्रायः बच्चाको सानो घाउ वा मैलो सफा गर्न थुक प्रयोग गर्ने गर्दछन्।
यद्यपि आधुनिक चिकित्सा दृष्टिले घाउ चाट्न सिफारिस हुँदैन, यी सांस्कृतिक अभ्यासहरूले थुकको उपचार क्षमता धेरै पुरानो समयदेखि चिनिएको देखाउँछन्।
आधुनिक चिकित्सा अनुसन्धान
आजका वैज्ञानिकहरूले थुकलाई चिकित्सा क्षेत्रमा प्रयोग गर्ने सम्भावनामा ठूलो ध्यान दिइरहेका छन्।
१. घाउ उपचार क्रीम र जेल – हिस्टाटिन्स प्रयोग गरेर घाउ छिटो निको पार्ने क्रीम विकास हुँदैछ।
२. थुक–आधारित परीक्षण – डाइबिटीज, एचआईभी, क्यान्सरजस्ता रोग थुक परीक्षणमार्फत पत्ता लगाउन सकिन्छ।
३. कृत्रिम थुक (Artificial Saliva) – मुख सुक्ने रोग (xerostomia) भएका बिरामीलाई कृत्रिम थुक दिइन्छ।
४. बायोटेक्नोलोजी प्रयोग – थुकका प्रोटिनलाई प्रयोग गरेर नयाँ औषधि र एन्टिबायोटिक विकास गर्ने काम भइरहेको छ।
मौखिक स्वास्थ्यमा थुकको भूमिका
थुक नभएको खण्डमा मुखका समस्या धेरै बढ्छन्। यसको भूमिका:
- एसिड न्यूट्रलाइज गरेर दाँतलाई कीरादेखि जोगाउने।
- खाना कण र ब्याक्टेरिया सफा गर्ने।
- क्याल्सियम, फस्फेट जस्ता खनिजले दाँत मजबुत बनाउने।
- फंगल इन्फेक्सन (oral thrush) रोक्ने।
यसैले थुक केवल घाउ निको पार्ने मात्र नभई सम्पूर्ण मौखिक स्वास्थ्यमा महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
के घाउ चाट्नु सुरक्षित छ?
जनावरहरूले प्रायः आफ्ना घाउ चाट्छन्। यसैले मानिसहरूले पनि घाउ चाट्दा निको हुन्छ भन्ने विश्वास गरेका छन्। तर यो अभ्यास सुरक्षित छैन।
किनभने:
- मानव मुखमा पनि Streptococcus र Staphylococcus जस्ता ब्याक्टेरिया हुन्छन् जसले घाउलाई झन् बिगार्न सक्छ।
- संक्रमणको खतरा हुन्छ।
त्यसैले घाउमा थुक लगाउनु भन्दा चिकित्सकीय एन्टिसेप्टिक प्रयोग गर्नु नै सुरक्षित हुन्छ।
भविष्यमा थुकको प्रयोग
वैज्ञानिकहरूले भविष्यमा थुकबाट धेरै औषधि र उपचार प्रविधि विकास गर्ने सम्भावना देखेका छन्।
- थुक–आधारित पट्टि (wound dressing) जसमा हिस्टाटिन्स मिसाइनेछ।
- प्राकृतिक एन्टिबायोटिक थुकका प्रोटिनबाट निकालिनेछ।
- पुनर्जनन चिकित्सा (regenerative medicine) मा थुकका वृद्धि–कारक प्रयोग हुनेछ।
- रक्त परीक्षणको विकल्प थुक परीक्षण हुनेछ।
यसरी हेर्दा थुक भविष्यमा चिकित्सा क्षेत्रमा क्रान्तिकारी हुन सक्छ।
निष्कर्ष
मानव थुक केवल पाचन प्रक्रियाको सहायक मात्र होइन, यो शरीरकै प्राकृतिक उपचार शक्ति भएको तरल पदार्थ हो। यसमा पाइने हिस्टाटिन्स, ल्याक्टोफेरिन, लाइसोसायम, एन्टिबडी र वृद्धि–कारकहरूले घाउ छिटो निको पार्छन् र संक्रमणसँग लड्छन्।
मुखभित्रका घाउ छिटो निको हुनु यसको प्रत्यक्ष प्रमाण हो। यद्यपि बाहिरी घाउमा थुक प्रयोग गर्नु उचित होइन, तर चिकित्सा अनुसन्धानहरूले यसलाई सुरक्षित रूपमा प्रयोग गर्ने सम्भावना देखाएका छन्।
यसैले भन्न सकिन्छ, मानव थुक प्रकृतिले दिएको अद्भुत औषधि हो, जुन हाम्रो शरीरमै लुकेको छ।
.jpg)
