जीन–एडिटिङ : HIV बाट मुक्ति दिलाउने नयाँ आशा

मानव इम्युनो डिफिसेन्सी भाइरस (HIV) पछिल्ला चार दशकदेखि विश्वकै ठूलो स्वास्थ्य चुनौती बनेको छ। एन्टिरिट्रोभाइरल थेरापी (ART) को प्रयोगले धेरै मानिसको जीवन लामो बनाएको छ, तर यसले भाइरसलाई पूर्ण रूपमा हटाउँदैन। ART ले भाइरसलाई दबाएर राख्छ तर शरीरभित्र लुकेर बसेका कोशिकाबाट HIV लाई निकाल्न सक्दैन। उपचार रोकिनासाथ भाइरस फेरि सक्रिय हुन्छ र रोगीको स्वास्थ्य खतरामा पर्छ।

तर अहिले विज्ञानले नयाँ आशा देखाएको छ। जीन–एडिटिङ (Gene-Editing) भन्ने प्रविधिले संक्रमित इम्युन कोशिकाभित्र रहेको HIV को डीएनए नै काटेर हटाउने सम्भावना देखाएको छ। साथै, यसले भविष्यमा पुनःसंक्रमण हुनबाट पनि रोक्न सक्छ।

HIV किन निको पार्न गाह्रो हुन्छ?

HIV शरीरमा पसिसकेपछि सीडी४ (CD4⁺) टी–कोशिकामा प्रवेश गर्छ। एक पटक कोशिकामा पसिसकेपछि यसले आफ्नै जीनलाई मानिसको डीएनएमा मिसाइदिन्छ।

यो मिश्रण हुँदा केही कोशिका सक्रिय भएर भाइरस उत्पादन गर्छन् भने केही कोशिका लुकेर बस्छन् (latent reservoirs)। यी लुकेका कोशिका वर्षौँसम्म शान्त बस्छन् र ART को प्रभावमा आउँदैनन्।

जति बेला औषधि बन्द गरिन्छ, यी कोशिका फेरि सक्रिय भई भाइरस बनाउँछन् र रोग तीव्र रूपमा बढ्छ। त्यसैले HIV निको पार्न दुईवटा कुरा चाहिन्छ:

पहिले नै मिसाइएर बसेको HIV को डीएनए हटाउनु
नयाँ कोशिकामा फेरि भाइरस पस्न नदिनु

जीन–एडिटिङ प्रविधि

अहिले विश्वभर केही प्रमुख जीन–एडिटिङ उपकरणहरू HIV विरुद्ध प्रयोग भइरहेका छन्।

CRISPR/Cas9
– यो प्रविधिमा Cas9 नामको एन्जाइम र गाइड RNA प्रयोग हुन्छ।
– गाइड RNA ले HIV को डीएनए चिन्न्छ र Cas9 ले त्यसलाई काट्छ।
– यसरी काटेर भाइरसको सम्पूर्ण जीनलाई कोशिकाबाट हटाउन सकिन्छ।
Recombinases (TRE, Brec1 आदि)
– यी विशेष एन्जाइमहरूले HIV को LTR नामक क्षेत्रलाई चिन्न्छन्।
– त्यसपछि पूरै भाइरस डीएनएलाई काटेर बाहिर निकालिदिन्छन्।
CCR5 र CXCR4 को जीन एडिटिङ
– HIV ले कोशिकामा पस्न यी को–रिसेप्टर चाहिन्छ।
– यदि यी रिसेप्टरलाई परिवर्तन वा हटाइयो भने भाइरसले कोशिकामा प्रवेश गर्न सक्दैन।

हालैका अनुसन्धान

२०१६ मा भएको एक अध्ययन: CRISPR प्रयोग गरेर वैज्ञानिकहरूले HIV को दुवै छेउमा रहेको LTR काटेर पूरा भाइरस डीएनए हटाए। परीक्षणमा कोशिकाले पुनःसंक्रमणलाई पनि रोक्यो।
CCR5 जीन हटाउने काम: केही मानिसहरूमा प्राकृतिक रूपमा CCR5 Δ32 नामक उत्परिवर्तन हुन्छ जसले HIV को प्रवेश रोक्छ। वैज्ञानिकहरूले यही उत्परिवर्तनलाई कृत्रिम रूपमा बनाउन थालेका छन्।
प्रथम मानव परीक्षण: सन् २०२४/२५ मा सुरु भएको एउटा क्लिनिकल ट्रायलमा CRISPR लाई AAV भेक्टरमार्फत शरीरभित्र पुर्याइयो। प्रारम्भिक नतिजामा HIV को मात्रा घटेको देखियो।

पुनःसंक्रमण कसरी रोक्ने?

HIV हटाउनु मात्र पर्याप्त छैन। यदि शरीरमा भाइरस बाँकी रह्यो भने फेरि कोशिकामा पस्न सक्छ। त्यसैले:

CCR5/CXCR4 रिसेप्टर एडिटिङ: यी रिसेप्टर नष्ट भएपछि भाइरस प्रवेश गर्न सक्दैन।
बहु–लक्ष्य (Multiplex) रणनीति: एकैपटक HIV को डीएनए र को–रिसेप्टर दुवैलाई लक्षित गर्न सकिन्छ।
इम्युनोथेरापी सँग संयोजन: जीन–एडिट गरिएका कोशिकालाई शरीरमा राखेर रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाइन्छ।

चुनौतीहरू

यो प्रविधि अझै प्रारम्भिक चरणमै छ। केही प्रमुख चुनौतीहरू:

भाइरसको विविधता – HIV छिट्टै रूप बदल्छ, जसले गाइड RNA लाई चक्मा दिन सक्छ।
लुकेका कोशिका – सबै स्थानमा पुगेर सम्पूर्ण latent reservoir हटाउन गाह्रो हुन्छ।
डेलिभरी प्रणाली – CRISPR वा Recombinase लाई सुरक्षित रूपमा सबै कोशिकामा पुर्याउनु अझै कठिन छ।
सुरक्षा – गलत ठाउँमा काटिएर मानिसको आफ्नै डीएनए बिग्रिन सक्छ।
खर्च र पहुँच – प्रविधि महँगो छ, जबकि HIV बढी भएको क्षेत्रहरूमा स्रोत कम छ।

भविष्यको सम्भावना

यदि यी समस्या समाधान भए भने जीन–एडिटिङले दुई किसिमको cure सम्भव बनाउन सक्छ:

Sterilizing cure – शरीरभित्रको सम्पूर्ण भाइरस पूर्ण रूपमा हटाउने।
Functional cure – भाइरस केही बाँकी भए पनि रोग नियन्त्रणमा राख्ने र ART को आवश्यकता नपर्ने।

भविष्यमा सम्भावित कदमहरू:

अझ सुरक्षित र प्रभावकारी डेलिभरी प्रणाली विकास।
Multiplex CRISPR प्रयोग गरेर भाइरसलाई भाग्ने मौका नदिनु।
इम्युनोथेरापी र जीन–एडिटिङ सँगै प्रयोग।
व्यक्तिगत (personalized) उपचार जसले बिरामीको HIV subtype अनुसार योजना बनाउँछ।

निष्कर्ष

जीन–एडिटिङ प्रविधिले HIV विरुद्धको युद्धमा ठूलो आशा जगाएको छ। ART ले जीवन लम्ब्याउँछ तर HIV हटाउँदैन। तर CRISPR/Cas9, Recombinase र CCR5 जीन एडिटिङ जस्ता प्रविधिहरूले HIV को डीएनए नै काटेर हटाउने सम्भावना देखाएका छन्।

यद्यपि चुनौतिहरू अझै धेरै छन् – डेलिभरी, सुरक्षा, र पहुँच। तर अनुसन्धान तीव्र गतिमा अघि बढिरहेको छ। यदि सबै अवरोध पार गर्न सकियो भने भविष्यमा HIV बाट मानिसहरूलाई पूर्ण मुक्ति दिन सक्ने दिन टाढा छैन।