कलेजो सिरोसिस (Liver Cirrhosis): कारण, लक्षण, उपचार र घरमै गर्न सकिने उपायहरू

मानव शरीरको सबैभन्दा महत्वपूर्ण अंगमध्ये कलेजो (Liver) पनि एक हो। कलेजोले रगत शुद्ध पार्ने, विषाक्त पदार्थ हटाउने, पाचन प्रक्रियामा सहयोग गर्ने, भिटामिन तथा खनिज संचित गर्ने, ऊर्जा उत्पादन गर्ने जस्ता अनेकौं महत्वपूर्ण कार्य गर्छ। तर लामो समयसम्म कलेजोमा हुने क्षति वा रोगका कारण यसमा दाग (scar tissue) बन्न थाल्छ। जब यो दाग अत्यधिक हुन्छ तब कलेजो सिरोसिस (Liver Cirrhosis) नामक गम्भीर अवस्था देखा पर्छ।

कलेजो सिरोसिसमा स्वस्थ कलेजोको कोषिकाहरू नष्ट भएर त्यसको स्थानमा दाग (fibrosis) वा कठोर ऊतकहरू बस्छन्। यसले कलेजोको आकार, बनावट र कार्यक्षमता दुवै बिगार्छ। सुरुमा यसले खासै लक्षण देखाउँदैन तर समयसँगै समस्या गम्भीर हुँदै जान्छ र जीवन नै संकटमा पार्न सक्छ।

यस लेखमा हामी कलेजो सिरोसिसका कारण, लक्षण, जटिलता, उपचार, रोकथाम र घरमै गर्न सकिने केही उपायहरूबारे १४०० शब्दमा विस्तृत रूपमा छलफल गर्नेछौं।

कलेजो सिरोसिस के हो ?

सिरोसिस कुनै छुट्टै रोग नभई दीर्घकालीन कलेजो क्षतिको अन्तिम चरण हो। जब–जब कलेजोमा चोट वा संक्रमण हुन्छ, कलेजो आफैंलाई मर्मत गर्ने कोसिस गर्छ। तर बारम्बार यस्तो हुँदा दाग बढ्दै जान्छ र स्वस्थ ऊतकहरू घट्दै जान्छन्।

दाग बनेपछि कलेजोमा रगतको प्रवाह अवरुद्ध हुन्छ, पाचन प्रणालीमा असन्तुलन आउँछ, पोषण तत्त्वहरू प्रशोधन गर्न गाह्रो हुन्छ, साथै विषाक्त पदार्थ शरीरमा जम्मा हुन थाल्छ। यसरी कलेजो सिरोसिसले सम्पूर्ण शरीरलाई प्रभावित गर्छ।

कलेजो सिरोसिसका लक्षणहरू

सुरुवाती चरणमा सिरोसिस प्रायः लक्षणविहीन हुन्छ। तर रोग बढ्दै जाँदा निम्न लक्षणहरू देखा पर्छन् :

पित्त रोग (Jaundice) – छाला र आँखामा पहेँलोपन देखिन्छ, किनभने कलेजोले बिलिरुबिन हटाउन सक्दैन।
मानसिक गडबडी (Encephalopathy) – कलेजोले अमोनिया जस्ता विषाक्त पदार्थ हटाउन नसक्दा बिरामीलाई बिर्सिने, झर्को मान्ने, सुस्त हुने, वा भ्रम देखिने समस्या हुन्छ।
स्पाइडर एन्जियोमा (Spider Angioma) – अनुहार वा छातीमा सानो जालो जस्तै रगतका नसाहरू देखिन्छन्।
शरीरमा रौं झर्नु – हर्मोन असन्तुलनका कारण पुरुषमा रौं कम हुने वा टाउकोको कपाल पातलो हुने।
मांसपेशी घट्नु (Muscle Wasting) – कलेजोले प्रोटिन राम्ररी प्रशोधन गर्न नसक्दा शरीर कमजोर हुँदै जान्छ।
असाइटिस (Ascites) – पेटमा पानी जम्मा हुने, पेट सुन्निने र हिँडडुल गर्न गाह्रो हुने।
रातो हथेली (Palmar Erythema) – हातको पातमा रातोपन देखिनु।
नसा बढ्नु (Varices) – पेट र खाने नलीको नसा ठूलो हुने र कहिलेकाहीं फुटेर रक्तस्राव हुने।

सिरोसिसका प्रमुख कारणहरू

अत्यधिक मदिरा सेवन – लामो समयसम्म अत्यधिक रक्सी पिउनाले कलेजो सीधै नष्ट हुन्छ।
भाइरल हेपाटाइटिस (B वा C) – दीर्घकालीन भाइरल संक्रमणले कलेजोमा स्थायी चोट पुर्‍याउँछ।
फ्याटी लिभर (Non-Alcoholic Fatty Liver Disease) – मोटोपना, मधुमेह, वा उच्च कोलेस्ट्रोलका कारण कलेजोमा बोसो जम्मा भएर सिरोसिसतर्फ बढ्छ।
अनुवांशिक रोगहरू – जस्तै हेमोक्रोमाटोसिस (सरीरमा फलाम बढ्नु), विल्सन रोग (तामा बढ्नु)।
अटोइम्युन हेपाटाइटिस – प्रतिरक्षा प्रणालीले आफ्नै कलेजोमाथि आक्रमण गर्दा।
बाइल डक्ट सम्बन्धी रोगहरू – बाइलको निकास अवरुद्ध हुँदा कलेजोमा क्षति हुन्छ।

सिरोसिसका जटिलताहरू

पोर्टल हाइपरटेन्सन – कलेजोको भित्रको नसामा दबाब बढ्छ, जसले रगत नली फुट्न सक्छ।
कलेजो क्यान्सर (Hepatocellular Carcinoma) – सिरोसिस भएका बिरामीमा क्यान्सर हुने सम्भावना धेरै हुन्छ।
किड्नी फेलियर (Hepatorenal Syndrome) – कलेजो खराब हुँदा मृगौलासमेत प्रभावित हुन्छ।
संक्रमण – शरीर कमजोर हुँदा सामान्य संक्रमणले पनि ठूलो समस्या दिन सक्छ।
पोषण अभाव – खाना पचाउन नसक्दा बिरामी कुपोषित हुन्छ।

सिरोसिसको उपचार

हालसम्म सिरोसिसलाई पूर्ण रूपमा निको पार्ने औषधि छैन। उपचारले रोगको गति ढिलो बनाउने, लक्षण कम गर्ने र जटिलता रोक्नेमा ध्यान दिन्छ।

जीवनशैली परिवर्तन
- रक्सी तुरुन्त बन्द गर्नु।
- तौल नियन्त्रण गर्नु।
- स्वस्थ आहार लिनु।
औषधि प्रयोग
- हेपाटाइटिसका लागि एन्टिभाइरल औषधि।
- असाइटिसका लागि डाइयुरेटिक।
- मानसिक समस्या (एन्सेफालोप्याथी) को लागि लाक्टुलोज।
- पोर्टल हाइपरटेन्सन कम गर्न बीटा ब्लकर।
प्रक्रिया
- असाइटिस धेरै भए पेटको पानी निकाल्ने।
- खाने नलीको नसाबाट रक्तस्राव रोक्न एन्डोस्कोपी।
- गम्भीर अवस्थामा कलेजो प्रत्यारोपण (Liver Transplant)।

घरमै गर्न सकिने उपायहरू

रक्सीबाट टाढा रहनु सबैभन्दा ठूलो उपाय हो।
सन्तुलित खाना खानु – फलफूल, हरियो तरकारी, सम्पूर्ण अन्न, माछा–च्याउ, कुखुराको मासु।
नुन कम गर्नु – असाइटिस कम गर्न।
हर्बल सहयोग – दूध थिच्ने बोट (Milk Thistle), हल्दी, अदुवा, हरियो चिया आदि।
प्रचुर पानी पिउनु – शरीर सफा राख्न।
हल्का व्यायाम र योग – रक्तसञ्चार सुधार र शरीरलाई सक्रिय राख्न।
तनाव नियन्त्रण – ध्यान, योग वा पर्याप्त निद्रा।
प्रतिरक्षा बढाउने – भिटामिन सी, जिंक, सेलिनियमयुक्त खाना।

रोकथामका उपायहरू

मदिरा सेवन नगर्नु।
हेपाटाइटिस बी को खोप लगाउनु।
हेपाटाइटिस सी भए समयमै उपचार गर्नु।
तौल नियन्त्रण गर्न व्यायाम र आहार सन्तुलनमा ध्यान दिनु।
अनावश्यक औषधि प्रयोग नगर्नु।

निष्कर्ष

कलेजो सिरोसिस गम्भीर तर रोकथाम गर्न सकिने रोग हो। यसको प्रारम्भिक चरणमा लक्षण प्रायः देखिँदैनन्, तर पछि गएर पित्त रोग, पेट सुन्निनु, मानसिक समस्या, मांसपेशी घट्नु जस्ता लक्षणहरू देखिन्छन्। प्रमुख कारणहरूमा अत्यधिक मदिरा, भाइरल हेपाटाइटिस र फ्याटी लिभर पर्छन्।

सिरोसिसलाई घरमै पूर्ण रूपमा निको पार्न सकिँदैन तर जीवनशैलीमा सुधार, सन्तुलित खाना, हर्बल सहयोग, पर्याप्त पानी, व्यायाम र तनाव नियन्त्रणले रोगको प्रगति ढिलो पार्न सकिन्छ।

सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा भनेको – समयमै रोग पहिचान गर्ने र चिकित्सकको सल्लाह अनुसार उपचार गर्ने हो। कलेजो हाम्रो शरीरको जीवनदायिनी अंग भएकाले यसलाई स्वस्थ राख्नु सबैको जिम्मेवारी हो।