मधुमेहका (Sugar) ५ प्रकार: कारण, लक्षण, र घरेलु उपचार

मधुमेह (Diabetes) संसारकै सबैभन्दा धेरै देखिने दीर्घकालीन रोगहरूमध्ये एक हो। धेरै वर्षसम्म मधुमेहलाई सामान्यतया दुई प्रकार (Type 1 र Type 2) मा मात्र वर्गीकरण गरिएको थियो। तर अहिले विज्ञानको प्रगतिसँगै थाहा भएको छ कि मधुमेह केवल दुई प्रकारको मात्र नभई कम्तीमा ५ प्रकार हुन्छन्।

यी पाँच प्रकारका मधुमेहहरूमा कारण, लक्षण र उपचार पद्धति फरक–फरक हुन्छन्। त्यसैले मधुमेहको सही प्रकार पहिचान गर्नु उपचारका लागि अत्यन्त जरुरी हुन्छ।

यस लेखमा हामी पाँच प्रकारका मधुमेह, तिनका कारण, लक्षण, जटिलता, साथै घरमै गर्न सकिने उपचारका घरेलु उपायहरूबारे विस्तारमा बुझ्नेछौं।

१) टाइप १ मधुमेह (Type 1 Diabetes)

कारण

यो एक Autoimmune रोग हो।
शरीरको प्रतिरक्षा प्रणालीले आफ्नै प्यान्क्रियासका इन्सुलिन उत्पादन गर्ने कोषहरू नष्ट गर्छ।
आनुवंशिक कारण र वातावरणीय ट्रिगर (जस्तै भाइरल संक्रमण) पनि कारण बन्न सक्छ।

लक्षण

धेरै पटक पिसाब लाग्ने।
अत्यधिक तिर्खा लाग्ने।
खान खाए पनि अचानक तौल घट्ने।
थकाइ र कमजोरी।
आँखा धमिलो देखिनु।

उपचार

जीवनभरि इन्सुलिन थेरापी अनिवार्य हुन्छ।
रक्तमा चिनीको स्तर बारम्बार जाँच्नुपर्छ।
नियमित व्यायाम र सन्तुलित आहार लिनु जरुरी हुन्छ।

घरेलु उपाय

मेथीको बीउ (Fenugreek) पानीमा भिजाएर बिहान खाँदा फाइदा हुन्छ।
करेला (Bitter Gourd) को रस हप्तामा २–३ पटक पिउनु लाभदायी हुन्छ।
एलोभेरा रस मध्यम मात्रामा सेवन गर्दा चिनी घटाउन मद्दत गर्छ।
योग, ध्यान र सास व्यायामले तनाव कम गर्छ र मधुमेह नियन्त्रणमा रहन्छ।

२) टाइप २ मधुमेह (Type 2 Diabetes)

कारण

इन्सुलिन प्रतिरोध (Insulin Resistance)।
अस्वस्थ जीवनशैली, मोटोपना, फास्टफूड आदिको बढी सेवन।
उमेर बढेसँगै जोखिम बढ्छ।

लक्षण

पटक–पटक पिसाब लाग्ने।
लगातार थकाइ महसुस हुने।
दृष्टि धमिलो हुनु।
घाउ ढिला निको हुनु।
हात–खुट्टा सुन्निनु वा सुन्निनु (Neuropathy)।

उपचार

जीवनशैली परिवर्तन: नियमित व्यायाम, वजन नियन्त्रण, स्वस्थ खाना।
मुखबाट खाने औषधि (जस्तै Metformin)।
केही अवस्थामा इन्सुलिन पनि आवश्यक पर्छ।

घरेलु उपाय

सेबको सिरका (Apple Cider Vinegar): भोजन अघि सेवन गर्दा चिनी नियन्त्रणमा रहन्छ।
हल्दी र गोलभेंडा दूध: Curcumin ले इन्सुलिनको कार्य क्षमता बढाउँछ।
ओकर पानी: भिजाएको ओकरा (Ladyfinger) पानी पिउँदा फाइदा।
फ्ल्याक्ससिड (अलसीको बीउ): चिनीको अवशोषण ढिलो गर्छ।
ग्रीन टी: एन्टिअक्सिडेन्टले वजन घटाउन मद्दत गर्छ।

३) गर्भावस्थामा हुने मधुमेह (Gestational Diabetes)

कारण

गर्भावस्थामा हर्मोनका कारण इन्सुलिनको कार्यमा अवरोध आउँछ।
मोटोपना वा पारिवारिक इतिहास भएको महिलामा बढी देखिन्छ।

लक्षण

प्रायः स्पष्ट लक्षण देखिँदैन। तर कहिलेकाहीँ:

अत्यधिक तिर्खा।
पटक–पटक पिसाब लाग्ने।
थकाइ।

जोखिम

बच्चामा बढी तौल, श्वास फेर्न समस्या वा पछि गएर टाइप २ मधुमेह हुने सम्भावना।
आमामा प्रीक्ल्याम्प्सिया र भविष्यमा मधुमेहको जोखिम।

उपचार

नियमित रक्त परीक्षण।
आहार नियन्त्रण (कार्बोहाइड्रेट सीमित)।
हल्का व्यायाम।
इन्सुलिन आवश्यकता अनुसार।

घरेलु उपाय

जौको पानी (Barley Water): चिनी नियन्त्रणमा मद्दत गर्छ।
सानो–सानो तर बारम्बार भोजन।
मेथी चिया: मध्यम मात्रामा सुरक्षित हुन्छ।
गर्भावस्थामा हिँड्ने अभ्यास: खाना पछि १५–२० मिनेट हिँड्दा चिनी घट्छ।

४) मोनोजेनिक मधुमेह (Monogenic Diabetes)

कारण

एकल जीनको उत्परिवर्तन (Single Gene Mutation)।
परिवारबाट सिधै सर्ने सम्भावना।

लक्षण

सानो उमेरमै मधुमेह सुरु हुनु।
सामान्य वा मध्यम स्तरको रक्त चिनी।
प्रायः टाइप १ वा टाइप २ भनेर गलत पहिचान हुने।

उपचार

जेनेटिक परीक्षण अत्यावश्यक।
केही अवस्थामा इन्सुलिन नभई मुखका औषधिले नै नियन्त्रण हुन्छ।

घरेलु उपाय

तुलसीको पात बिहान खाली पेट चपाउनु।
करेला र नीमको पातको सेवन।
फाइबरयुक्त खाना (जस्तै ओट्स, दाल, साबुत अन्न)।
दालचिनी र ल्वांग चिया।
नियमित योग र हल्का व्यायाम।

५) टाइप ५ मधुमेह (हालै खोजिएको)

कारण

अझै अनुसन्धानमै छ।
आनुवंशिक कारण, मोटोपना, र मेटाबोलिक विकारसँग सम्बन्धित मानिन्छ।

लक्षण

टाइप २ मधुमेह जस्तै लक्षण (थकाइ, तिर्खा, पिसाब धेरै हुनु)।
चाँडै प्रगति गर्ने सम्भावना।

उपचार

जीवनशैली नियन्त्रण, वजन घटाउने अभ्यास।
औषधि र इन्सुलिन संवेदनशीलता बढाउने उपाय।

घरेलु उपाय

आमला रस: भिटामिन–C ले इन्सुलिन सुधार गर्छ।
करी पात चपाउनु।
अदुवा चिया: इन्सुलिन संवेदनशीलता बढाउँछ।
लसुन: कोलेस्ट्रोल कम गर्ने र मधुमेह नियन्त्रण गर्ने।
कालो जीरा (Kalonji) र ग्रीन टी ले मेटाबोलिज्म सुधार गर्छ।

सबै प्रकारका मधुमेहमा लागू हुने सामान्य घरेलु उपाय

पर्याप्त पानी पिउनु।
सेतो चिनी र प्रशोधित खाना कम गर्नु।
बढी फाइबरयुक्त आहार खानु।
नियमित योग, व्यायाम वा हिँड्ने अभ्यास।
पर्याप्त निद्रा।
सानो–सानो मात्रामा तर बारम्बार खाना खानु।
हर्बल चिया (ग्रीन टी, अदुवा चिया, दालचिनी चिया)।

मधुमेहका सम्भावित जटिलता

यदि मधुमेह समयमै नियन्त्रण भएन भने निम्न समस्या आउन सक्छ:

मुटु रोग (Heart Attack, Stroke)।
मिर्गौलामा असर (Nephropathy)।
आँखामा असर (Retinopathy, Blindness)।
नसाको समस्या (Neuropathy)।
खुट्टामा घाउ, संक्रमण र काट्नुपर्ने अवस्था।

निष्कर्ष

मधुमेह केवल एकै प्रकारको रोग होइन, यसका पाँच प्रकार हुन्छन् – टाइप १, टाइप २, गर्भावस्थामा हुने, मोनोजेनिक र हालै पत्ता लागेको टाइप ५। यी सबैमा कारण, लक्षण र उपचार फरक–फरक हुन्छन्।

औषधि र इन्सुलिन थेरापीसँगै, घरमै गर्न सकिने घरेलु उपायहरू (जस्तै करेला, मेथी, अदुवा, हल्दी, जीवनशैली सुधार, योग) अपनाउँदा मधुमेहलाई नियन्त्रण गर्न धेरै सजिलो हुन्छ।

मधुमेहलाई जीवनभर साथ लिएर बाँच्नुपर्ने भए पनि सही ज्ञान, नियमित उपचार र स्वस्थ बानीले हामीलाई लामो र स्वस्थ जीवन बिताउन मद्दत गर्छ।