पिसाबको रङले (Urine Colour)के बताउँछ? स्वास्थ्य सम्बन्धी सम्पूर्ण जानकारी

मानव शरीरले हरेक दिन विभिन्न तरिकाले आफ्नो स्वास्थ्यको सन्देश दिन्छ। शरीरभित्र हुने जैविक प्रक्रियाले हाम्रो स्वास्थ्यको अवस्था बाहिर प्रकट गर्छ। जस्तै – ज्वरो आउँदा शरीर तातो हुन्छ, दुखाइ हुँदा नसा वा मांसपेशीमा असामान्य परिवर्तन हुन्छ, र पिसाब (urine) मार्फत शरीरले धेरै महत्वपूर्ण जानकारी दिन्छ।

पिसाब शरीरको फिल्टर प्रणाली (मुख्यतया मिर्गौला) बाट निस्कने फोहोर पदार्थ हो। मिर्गौलाले रगत सफा गरेर अनावश्यक र हानिकारक पदार्थ बाहिर निकाल्छ। तर पिसाबको रङ, गन्ध, र पारदर्शिता हाम्रो शरीरको भित्री स्वास्थ्यको प्रत्यक्ष संकेत हो। त्यसैले चिकित्सकहरूले पनि पिसाब परीक्षणलाई आधार मानेर धेरै रोग पत्ता लगाउँछन्।

यस लेखमा हामीले Urine Color Chart अनुसार हरेक रङको विस्तृत व्याख्या गर्नेछौँ, जसमा कारण, लक्षण, सम्भावित रोग, घरेलु उपाय, र कहिले डाक्टर देखाउने भन्नेबारे विस्तृत जानकारी दिनेछौँ।

पिसाब किन रङ बदल्छ?

पिसाबको सामान्य रङ हल्का पहेँलो (straw color) हुन्छ। यसको कारण हुन्छ urochrome (urobilin) भन्ने रासायनिक पदार्थ। यो पदार्थ शरीरमा पुराना रातो रक्तकोशिकाको विघटन पछि बन्ने हेमोग्लोबिनको नतिजा हो।

तर यसमा पानीको मात्रा, खानपान, औषधि, भिटामिन, रोग वा संक्रमणले पनि ठूलो असर पार्छ।

मुख्य कारणहरू:

पानीको मात्रा – बढी पानी खाँदा पिसाब फिका हुन्छ, कम पानी खाँदा गाढा हुन्छ।
औषधि वा भिटामिन – केही औषधि वा भिटामिनले अस्वाभाविक रङ ल्याउँछ।
रोग वा संक्रमण – कलेजो, मिर्गौला, मुत्राशय वा यौन अङ्गमा समस्या भएमा पिसाबको रङ अस्वाभाविक हुन्छ।
खानपान – चुकन्दर, गाजर, पालुङो, कृत्रिम रङ भएका खानेकुराले पिसाबको रङ बदल्छ।

Urine Color Chart अनुसार रङहरूको व्याख्या

१. सफा वा पारदर्शी (Clear Urine)

अर्थ: अत्यधिक पानी सेवन, शरीरमा इलेक्ट्रोलाइट (नुन, मिनरल) को कमी हुन सक्छ।
कारण:
- धेरै पानी पिउनु
- मधुमेह वा डायबिटिज इन्सिपिडस
- डाइयुरेटिक औषधि (पिसाब बढाउने औषधि)
जोखिम:
- सोडियम, पोटासियम जस्ता मिनरल कमी
- कमजोरी, मांसपेशी दुखाइ
कहिले चिन्ता गर्ने? – बारम्बार यस्तो पिसाब आयो भने, र अत्यधिक तिर्खा वा थकान भयो भने तुरुन्त चिकित्सक देखाउनुहोस्।

२. फिका पहेँलो (Pale Yellow / Transparent Yellow)

अर्थ: यो सबैभन्दा स्वस्थ रङ मानिन्छ।
कारण:
- पर्याप्त पानी सेवन
- सामान्य मिर्गौला कार्य
फाइदा:
- शरीर राम्रोसँग हाइड्रेटेड छ
- कुनै विशेष चिन्ता छैन

३. गाढा पहेँलो (Dark Yellow)

अर्थ: शरीरमा पानी कमी (mild dehydration)।
कारण:
- कम पानी पिउनु
- घाम वा व्यायामले पसिना बढी आउनु
- भिटामिन B–complex सेवन
जोखिम:
- मिर्गौलामा ढुंगा बन्ने सम्भावना
- टाउको दुखाइ, थकान
उपाय:
- प्रशस्त पानी पिउनु
- पानीयुक्त फलफूल खानु

४. सुन्तला रङ (Orange Urine)

अर्थ: डिहाइड्रेसन, औषधि, वा कलेजो सम्बन्धी समस्या।
कारण:
- Rifampin, Phenazopyridine जस्ता औषधि
- भिटामिन B2 वा बीटा-क्यारोटिन धेरै
- पित्त नली (bile duct) मा समस्या
जोखिम:
- कलेजोमा सुजन, पित्त थैलीमा समस्या
कहिले चिन्ता गर्ने? – यदि छालामा पहेँलोपन (जन्डिस) देखियो भने तुरुन्त डाक्टर देखाउनुपर्छ।

५. गाढा सुन्तला वा खैरो (Dark Orange or Brown)

अर्थ: गम्भीर डिहाइड्रेसन वा कलेजो रोग।
कारण:
- हेपाटाइटिस, सिरोसिस
- पित्तमा अवरोध
- स्नायु वा मांसपेशी क्षति
जोखिम:
- कलेजो फेल हुने खतरा
उपाय: तुरुन्त चिकित्सकीय परीक्षण आवश्यक।

६. गाढा खैरो वा कालो (Dark Brown or Black)

अर्थ: अत्यन्त खतरनाक संकेत।
कारण:
- Alkaptonuria (दुर्लभ अनुवांशिक रोग)
- Rhabdomyolysis (मांसपेशी विघटन)
- कलेजोको अन्तिम चरणको रोग
जोखिम:
- मिर्गौला फेल
- जीवन संकटमा पर्न सक्ने अवस्था
कहिले डाक्टर देखाउने? – तुरुन्त आपतकालीन सेवा लिनुपर्छ।

७. रातो वा गुलाबी (Pink or Red Urine)

अर्थ: पिसाबमा रगत (Hematuria) हुन सक्छ।
कारण:
- UTI (Urinary Tract Infection)
- मिर्गौलाको ढुंगा
- चोटपटक वा ट्युमर
- रातो खानेकुरा (चुकन्दर, स्ट्रबेरी)
जोखिम:
- ब्लाडर वा मिर्गौला क्यान्सरको संकेत
उपाय:
- तुरुन्त चिकित्सक देखाउने, परीक्षण गराउने।

८. निलो वा हरियो (Blue or Green Urine)

अर्थ: प्रायः औषधि वा कृत्रिम रङको असर।
कारण:
- Methylene blue, Propofol औषधि
- कृत्रिम फुड कलर
- Pseudomonas संक्रमण
जोखिम:
- प्रायः हानिकारक छैन
- तर संक्रमण भए उपचार आवश्यक
उपाय: कारण पत्ता लगाएर औषधि परिवर्तन वा संक्रमणको उपचार गर्नुपर्छ।

९. धमिलो पिसाब (Cloudy Urine)

अर्थ: संक्रमण वा क्रिस्टल जमिनु।
कारण:
- UTI
- मिर्गौलाको समस्या
- क्रिस्टल जम्ने अवस्था (Crystalluria)
जोखिम:
- Untreated संक्रमणले मिर्गौला बिगार्छ
लक्षण:
- पिसाब गर्दा जलन
- कम्मर दुखाइ, ज्वरो

१०. सेतो वा दूधेजस्तो (White or Milky Urine)

अर्थ: Chyluria (lymphatic fluid पिसाबमा मिसिनु), उच्च फस्फेट, वा संक्रमण।
कारण:
- परजीवी रोग (filaria)
- क्याल्सियम वा फस्फेट बढी
- गम्भीर UTI
जोखिम:
- दीर्घकालीन मिर्गौला रोग
उपाय: तुरुन्त उपचार आवश्यक।

अन्य प्रभाव पार्ने कुरा

खानपान:
- चुकन्दर → रातो पिसाब
- गाजर, कुम्हडा → सुन्तला पिसाब
- एस्पारागस → हरियो पिसाब
औषधि:
- Rifampin → सुन्तला
- Phenazopyridine → रातो
- Propofol → हरियो
रोग:
- मधुमेह → बारम्बार पिसाब र मिठास गन्ध
- कलेजो रोग → खैरो वा सुन्तला
- मिर्गौला संक्रमण → धमिलो पिसाब

कहिले डाक्टर देखाउने?

पिसाबमा रगत देखिँदा
लगातार खैरो, कालो वा गाढा सुन्तला पिसाब आयो भने
धमिलो वा दूधेजस्तो पिसाब ज्वरो, दुखाइसँगै भए
पिसाब असामान्य हुँदा पेट दुखाइ वा सुजन आयो भने

स्वस्थ पिसाब राख्ने उपाय

पर्याप्त पानी पिउनु – दिनमा कम्तीमा २–३ लिटर।
सन्तुलित आहार – फलफूल, सागसब्जी, सम्पूर्ण अन्न।
भिटामिन/सप्लिमेन्ट सावधानी – अनावश्यक धेरै प्रयोग नगर्नु।
हाइजिन – UTI रोक्न सरसफाइमा ध्यान दिनु।
नियमित स्वास्थ्य परीक्षण – पिसाब परीक्षणले प्रारम्भिक रोग पत्ता लगाउँछ।

निष्कर्ष

पिसाबको रङ केवल शरीरको “फोहोर” होइन, बरु स्वास्थ्यको प्रत्यक्ष संकेत हो। Urine Color Chart ले पिसाबको प्रत्येक रङले कुन अवस्था जनाउँछ भन्ने स्पष्ट देखाउँछ।

सामान्यतः हल्का पहेँलो रङ स्वास्थ्यको संकेत हो, तर गाढा, रातो, कालो, वा धमिलो पिसाब भने गम्भीर रोगको लक्षण हुन सक्छ।

तसर्थ, आफ्नो पिसाबको रङलाई बेवास्ता नगरी नियमित जाँच गर्नुपर्छ। शरीरले दिने संकेत सुन्नु नै स्वास्थ्यको पहिलो रक्षा हो।