🦠 रोगहरू र तिनका कारण जीवहरू: एक विस्तृत अध्ययन

मानव स्वास्थ्य निरन्तर रूपमा सूक्ष्म जीवहरूको आक्रमणमा रहने गर्छ। यिनै सूक्ष्म जीवहरू — ब्याक्टेरिया, भाइरस, परजीवी र फङ्गस — नै विश्वभरका धेरै रोगहरूका कारण हुन्।

युगौँदेखि मानिसले रोगको कारण बुझ्ने प्रयास गरेको छ र आधुनिक सूक्ष्मजीव विज्ञानले यसको उत्तर दिएको छ ।

रोग र तिनको कारण जीवको ज्ञान हुनु स्वास्थ्य उपचार, रोकथाम र खोप विकासको मेरुदण्ड हो।
नीचे हामी विश्वका प्रमुख २५ वटा रोगहरू र ती रोगहरू उत्पन्न गर्ने जीवहरूबारे विस्तृत रूपमा बुझ्नेछौं।

---

१. क्षयरोग (Tuberculosis) — Mycobacterium tuberculosis

क्षयरोग वा टिबी संसारका सबैभन्दा पुराना र घातक ब्याक्टेरियल रोगहरूमध्ये एक हो। यसको कारण Mycobacterium tuberculosis नामक जीवाणु हो।
मुख्य रूपमा फोक्सोमा आक्रमण गर्छ, तर कलेजो, मस्तिष्क र हड्डीमा पनि फैलिन सक्छ।

संक्रमण: संक्रमित व्यक्तिको हावा, खोकी वा हाच्छ्युँबाट सर्ने रोग हो।
लक्षण: लगातार खोकी, छाती दुखाइ, पसिनासँगै ज्वरो, तौल घट्नु, र राति पसिना आउनु।
रोकथाम र उपचार:
BCG खोपले क्षयरोगविरुद्ध सुरक्षाको भूमिका खेल्छ। उपचारका लागि Rifampicin, Isoniazid, Pyrazinamide, Ethambutol जस्ता औषधिहरू प्रयोग गरिन्छ।

---

२. प्लेग (Plague) — Yersinia pestis

प्लेगको कारण Yersinia pestis जीवाणु हो। यो रोगले इतिहासमा ठूलो विनाश मच्चाएको थियो, जसलाई “ब्ल्याक डेथ” पनि भनिन्छ।

प्रकारहरू:

• बुबोनिक प्लेग (lymph node मा असर)
• न्यूमोनिक प्लेग (फोक्सोमा असर)
• सेप्टिसेमिक प्लेग (रगतमा असर)

संक्रमण: संक्रमित मुसा र त्यसका फ्लीको टोकाइबाट सर्छ।
लक्षण: सुन्निएका गाठाहरू (buboes), ज्वरो, शीत, थकान।
उपचार: समयमै streptomycin वा doxycycline जस्ता एन्टिबायोटिकले निको पार्न सकिन्छ।

---

३. मलेरिया (Malaria) — Plasmodium प्रजाति

मलेरिया एक परजीवीजन्य रोग हो जुन Plasmodium नामक जीवले उत्पन्न गर्छ।
यो रोग संक्रमित Anopheles पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्छ।

लक्षण: उच्च ज्वरो, पसिना, चिसो लाग्ने, रगतको कमी, थकान।
रोकथाम: लामखुट्टे नियन्त्रण, मच्छरदानी प्रयोग, सरसफाइ।
उपचार: chloroquine वा artemisinin–आधारित औषधिहरू प्रयोग गरिन्छ।

---

४. हैजाको रोग (Cholera) — Vibrio cholerae

हैजा दूषित पानी वा खानाबाट सर्ने तीव्र दस्त रोग हो।

लक्षण: पातलो पखाला (“चामलपानी जस्तो”), वान्ता, शरीर सुकेको महसुस।
रोकथाम: सफा पानी, सरसफाइ, र खोप अत्यावश्यक छन्।
उपचार: ORS वा saline बाट शरीरमा पानीको मात्रा मिलाउने र antibiotics प्रयोग गरिन्छ।

---

५. टाइफाइड (Typhoid) — Salmonella typhi

यो ब्याक्टेरियाले दूषित खाना वा पानीबाट शरीरमा प्रवेश गर्छ।

लक्षण: लामो समयसम्म ज्वरो, पेट दुख्ने, टाउको दुख्ने, शरीर सुस्त।
रोकथाम: सफा पानी, हात धुने बानी, र टाइफाइड खोप।
उपचार: Ciprofloxacin वा azithromycin।

---

६. म्यानिन्जाइटिस (Meningitis) — Neisseria meningitidis

यो रोग मस्तिष्क र मेरुदण्डलाई घेर्ने झिल्लीको सुजन हो।

लक्षण: टाउको दुख्ने, घाँटी कडा हुने, ज्वरो, बान्ता।
रोकथाम: म्यानिन्जाइटिस खोप, सरसफाइ र भीडबाट बच्ने।
उपचार: पेनिसिलिन वा सेफ्ट्रियाक्सोन।

---

७. हेपाटाइटिस (Hepatitis A, B, C, D, E)

कलेजोमा सुजन ल्याउने भाइरल रोग हो।

• Hepatitis A, E: दूषित खाना/पानीबाट सर्छ।
• Hepatitis B, C, D: रगत, यौन सम्पर्क वा आमाबाट बच्चामा सर्छ।

लक्षण: पीलिया, थकान, वान्ता, कलेजो दुख्ने।
रोकथाम: Hepatitis A र B का खोप उपलब्ध छन्।

---

८. डिफ्थेरिया (Diphtheria) — Corynebacterium diphtheriae

यो ब्याक्टेरिया घाँटीमा बाक्लो तह बनाउँछ जसले सास लिन गाह्रो बनाउँछ।

लक्षण: घाँटी दुख्ने, ज्वरो, सास फेर्न कठिनाइ।
रोकथाम: DPT खोप।
उपचार: डिफ्थेरिया एन्टिटक्सिन र एन्टिबायोटिक (Erythromycin, Penicillin)।

---

९. एन्ट्राक्स (Anthrax) — Bacillus anthracis

यो रोग जनावर र मानिस दुबैमा देखिन्छ।

प्रकार: छालामा, फोक्सोमा वा पेटमा।
लक्षण: छालामा फोका, ज्वरो, छाती दुख्ने।
रोकथाम: जनावरमा खोप।
उपचार: Ciprofloxacin वा Doxycycline।

---

१०. कुष्ठरोग (Leprosy) — Mycobacterium leprae

यो पुरानो रोग छालामा दाग र स्नायुमा असर ल्याउँछ।

लक्षण: छालामा फिक्का दाग, सुन्निनु, अंग सुन्निनु।
रोकथाम: लामो सम्पर्कबाट बच्ने।
उपचार: Dapsone, Rifampicin, Clofazimine।

---

११. न्यूमोनिया (Pneumonia) — Streptococcus pneumoniae

फोक्सोमा संक्रमण हुने रोग हो।

लक्षण: खोकी, ज्वरो, छाती दुख्ने, सास फेर्न गाह्रो।
रोकथाम: Pneumococcal vaccine।
उपचार: Amoxicillin वा अन्य एन्टिबायोटिक।

---

१२. स्कारलेट फिभर (Scarlet Fever) — Streptococcus pyogenes

यो रोग प्रायः घाँटीको संक्रमणपछि देखिन्छ।

लक्षण: रातो रास, ज्वरो, घाँटी दुख्ने।
उपचार: Penicillin।

---

१३. एचआईभी/एड्स (HIV/AIDS) — Human Immunodeficiency Virus

एचआईभी शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक प्रणाली नष्ट गर्छ र अन्ततः एड्सको रूप लिन्छ।

संक्रमण: यौन सम्पर्क, दूषित रगत, आमाबाट बच्चामा।
लक्षण: तौल घट्नु, ज्वरो, थकान, संक्रमण बढ्नु।
रोकथाम: सुरक्षित यौन व्यवहार, सफा सिरिञ प्रयोग।
उपचार: Antiretroviral Therapy (ART)।

---

१४. लाइम रोग (Lyme Disease) — Borrelia burgdorferi

यो रोग टिक (tick) को टोकाइबाट सर्छ।

लक्षण: गोलो दाग, ज्वरो, जोर्नी दुख्ने, थकान।
उपचार: Doxycycline वा Amoxicillin।
रोकथाम: टिकबाट जोगिने सावधानी।

---

१५. हान्टाभाइरस संक्रमण (Hantavirus)

यो भाइरस मुसाको पिसाब वा दिसाबाट हावामा फैलिन्छ।

लक्षण: ज्वरो, मांसपेशी दुख्ने, सास फेर्न गाह्रो।
रोकथाम: घर र वरिपरिको सरसफाइ।

---

१६. इबोला (Ebola) — Ebolavirus

अत्यन्त घातक भाइरल रोग हो।

संक्रमण: संक्रमित रगत वा शारीरिक तरल पदार्थबाट।
लक्षण: ज्वरो, वान्ता, रगत बग्ने, अंग फेल।
उपचार: सहयोगात्मक उपचार र खोप (rVSV-ZEBOV)।

---

१७. रेबीज (Rabies) — Rabies virus

यो रोग प्रायः कुकुर वा बटको टोकाइबाट सर्छ।

लक्षण: पानी देख्दा डर लाग्ने (hydrophobia), भ्रम, मृत्यु।
रोकथाम: टोकाइपछि तुरुन्त रेबीज खोप।

---

१८. हरपिस (Herpes) — Herpes simplex virus

मुख वा जननेन्द्रिय वरिपरि फोका आउने भाइरल रोग।

लक्षण: पोल्ने, फोका, दुख्ने।
रोकथाम: संक्रमित व्यक्तिको सम्पर्कबाट बच्ने।
उपचार: Acyclovir।

---

१९. भाइरल इन्सेफलाइटिस (Viral Encephalitis)

मस्तिष्कमा सुजन ल्याउने भाइरसहरूको समूह।

लक्षण: टाउको दुख्ने, ज्वरो, दौरा, बेहोस।
रोकथाम: खोप (Japanese Encephalitis) र लामखुट्टे नियन्त्रण।

---

२०. दादुरा (Measles) — Measles virus

संसारकै अत्यन्त छिटो सर्ने रोग हो।

लक्षण: रास, ज्वरो, खोकी, आँखामा रातोपन।
रोकथाम: MMR खोप (Measles, Mumps, Rubella)।

---

२१. छालाको फोका (Chickenpox) — Varicella-zoster virus

बालबालिकामा देखिने भाइरल रोग।

लक्षण: पोल्ने फोका, ज्वरो, थकान।
रोकथाम: Varicella खोप।

---

२२. टिटानस (Tetanus) — Clostridium tetani

यो ब्याक्टेरिया माटोमा पाइन्छ र घाउबाट शरीरमा प्रवेश गर्छ।

लक्षण: मांसपेशी कडा हुने, मुख बन्द हुने, दौरा।
रोकथाम: DPT खोप।
उपचार: Tetanus antitoxin र antibiotics।

---

२३. गोनोरिया (Gonorrhea) — Neisseria gonorrhoeae

यौन सम्पर्कबाट सर्ने रोग।

लक्षण: मूत्र त्याग्दा पोल्ने, डिस्चार्ज, पेट दुख्ने।
रोकथाम: सुरक्षित यौन सम्पर्क।
उपचार: Antibiotic थेरापी।

---

२४. सिफिलिस (Syphilis) — Treponema pallidum

लामो समयसम्म रहिरहने यौनजन्य रोग।

चरणहरू: प्राथमिक (घाउ), द्वितीय (रास), तृतीय (अन्तरिक अंगमा असर)।
उपचार: Penicillin।

---

२५. कुकुर खोकी (Pertussis) — Bordetella pertussis

बालबालिकामा देखिने कडा खोकी आउने रोग।

लक्षण: लगातार खोकी, वान्ता, थकान।
रोकथाम: DPT खोप।

---

निष्कर्ष

मानव स्वास्थ्यमा सूक्ष्मजीवहरूको भूमिका अस्वीकार गर्न सकिँदैन।
यी नै जीवहरूले रोग ल्याउँछन् र तिनको पहिचानले उपचार र रोकथामलाई सम्भव बनाउँछ।

आज विज्ञानले धेरै रोगको खोप विकास गरेको छ, तर नयाँ रोग र एन्टिबायोटिक प्रतिरोधको चुनौती अझै बाँकी छ।
रोग र तिनका कारण जीवको ज्ञानले हामीलाई सजग, सुरक्षित र जिम्मेवार बनाउँछ।