मानव शरीरको पाचन प्रणाली (Digestive System) हाम्रो जीवनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण प्रणालीहरूमध्ये एक हो। यो प्रणालीले हामीले खाएको खाना ऊर्जा र पोषक तत्वमा रूपान्तरण गर्छ। तर कहिलेकाहीँ पेटको भित्री भित्तामा घाउ वा प्वाल जस्तो घाउ बन्न थाल्छ, जसलाई पेटको अल्सर (Stomach Ulcer) भनिन्छ।
पेटको अल्सर तब हुन्छ जब पेटभित्रको अम्ल (acid) र पेटको सुरक्षा गर्ने म्युकस (mucus layer) बीच असन्तुलन हुन्छ। यसको मुख्य कारणहरू हुन् — Helicobacter pylori (H. pylori) नामको ब्याक्टेरियाको संक्रमण, NSAIDs (जस्तै aspirin, ibuprofen) को अत्यधिक प्रयोग, तनाव, अत्यधिक अमिलो खाना वा मदिरा सेवन आदि।
यदि समयमै चिनिएन भने पेटको अल्सरले भारी पेट दुखाइ, बान्ता, तौल घट्ने, र कहिलेकाहीँ रक्तस्राव पनि गराउन सक्छ। त्यसैले यसको प्रारम्भिक लक्षणहरू पहिचान गर्नु अति जरुरी हुन्छ।
अब तल पेटको अल्सरका ११ प्रमुख लक्षणहरू बारे विस्तृत रूपमा चर्चा गरिएको छ।
१. अपच वा बारम्बार जलन (Indigestion or Frequent Heartburn)
पेटको अल्सरको सबैभन्दा साधारण र प्रारम्भिक लक्षण हो — अपच र जलन। खाना खाएपछि पेटमा पोल्ने, भारी महसुस हुने वा अमिलो डकार आउने जस्ता समस्या बारम्बार हुने गर्छ।
पेटको भित्तामा घाउ हुँदा त्यहाँको कोमल सतह अम्लले झन् पोल्ने बनाउँछ। त्यसकारण पेटमा जलन, पोल्ने र छातीमा तातोपन जस्तो महसुस हुन्छ।
यदि बारम्बार अपच हुने, अमिलोपन बढ्ने र खाना पचेको जस्तो नलाग्ने लक्षण देखिन्छ भने यो केवल सामान्य ग्यास होइन, पेटको अल्सरको संकेत पनि हुन सक्छ।
२. पेट दुख्ने (Stomach Pain)
पेटको अल्सरको सबैभन्दा प्रमुख लक्षण हो — निरन्तर पेट दुख्ने। यो दुखाइ सामान्यतया पेटको बीच भागमा (छाती र नाभीको बीचमा) महसुस हुन्छ।
दुखाइ कहिले त हल्का पोल्ने, कहिले चर्को हुने पनि हुन सक्छ। खाना खाएपछि वा राति खाली पेट हुँदा यो दुखाइ बढ्ने प्रवृत्ति हुन्छ।
खाना खाँदा वा एन्टासिड (antacid) खाँदा केही समयको लागि राहत मिल्न सक्छ, तर फेरि केही घण्टापछि दुखाइ फर्किन्छ। यदि यस्तो दुखाइ बारम्बार हुन्छ भने तुरुन्त चिकित्सकसँग जाँच गराउनुपर्छ।
३. पोल्ने वा सुस्त दुखाइ (Burning or Dull Pain in the Stomach)
कहिलेकाहीँ पेटको अल्सर भएको ठाउँमा पोल्ने वा सुस्त दुखाइ हुन्छ। यो दुखाइ पेटको भित्री भित्तामा अम्लको प्रत्यक्ष असरका कारण हुने हो।
यो दुखाइ कहिलेकाहीँ लामो समयसम्म रहन्छ — ३० मिनेटदेखि ३ घण्टासम्म। पेट खाली हुँदा वा तनाव हुँदा अझ बढी पोल्ने महसुस हुन सक्छ।
यदि यस्तो दुखाइ लामो समयसम्म रहिरहन्छ भने यो केवल ग्यास होइन, पेटको भित्तामा भएको घाउको संकेत हुन सक्छ।
४. बारम्बार भोक लाग्ने (Frequently Feeling Hungry)
अल्सरको एउटा अनौठो लक्षण हो — छिट्टै भोक लाग्ने। वास्तवमा पेटमा भएको पोल्ने महसुसलाई शरीरले भोकको रूपमा बुझ्ने गर्छ।
खाना खाँदा केही समयका लागि आराम मिल्छ किनभने खाना पेटको भित्तालाई अस्थायी रूपमा ढाक्छ। तर फेरि केही समयपछि पेट खाली हुँदा पोल्ने बढ्छ र पुनः भोक लागेको जस्तो लाग्छ।
यदि तपाईंलाई खाना खाएपछि पनि तुरुन्तै फेरि भोक लाग्ने गर्छ भने त्यो अल्सरको संकेत हुन सक्छ।
५. अनपेक्षित तौल घट्ने (Unexpected Weight Loss)
यदि तपाईंको तौल अचानक घट्दैछ र तपाईंले डाइट वा व्यायाम परिवर्तन गर्नुभएको छैन भने यो चिन्ताको विषय हुन सक्छ।
अल्सर भएका व्यक्तिहरूले पेट दुख्ने डरले खाना कम खान थाल्छन्, जसले तौल घटाउँछ। साथै, पाचन प्रक्रिया कमजोर हुने र पोषण तत्व राम्रोसँग नअवशोषित हुने भएकाले पनि तौल घट्छ।
यदि १–२ महिनाभित्र उल्लेखनीय रूपमा तौल घटेको छ भने तुरुन्त पेटको जाँच गराउनु जरुरी छ।
६. वाकवाकी लाग्ने (Nausea)
पेटमा घाउ हुँदा पेटको भित्तामा हुने जलनले वाकवाकी महसुस गराउँछ। यो लक्षण बिहान खाली पेट हुँदा बढी हुने गर्छ।
कहिलेकाहीँ हल्का वाकवाकी मात्रै हुन्छ, तर कहिलेकाहीँ बान्ता गर्ने इच्छा समेत हुन्छ। यदि वाकवाकी बारम्बार हुन्छ भने यो अल्सरको प्रारम्भिक चेतावनी हुन सक्छ।
७. बान्ता आउने (Vomiting)
अल्सर गम्भीर अवस्थामा पुगेपछि बान्ता हुने गर्छ। पेटभित्रको पोल्ने र जलनले शरीरले खानालाई बाहिर निकाल्न खोज्छ।
बान्ता धेरै पटक भएमा शरीरमा पानी र पोषणको कमी हुन सक्छ।
यदि बान्तामा कफीको रंगको तरल वा रगत आउँछ भने तुरुन्त अस्पताल जानुपर्छ — यो पेटभित्रको रक्तस्रावको संकेत हो।
८. भोक नलाग्ने (Lack of Appetite)
अल्सर हुँदा पेट दुख्ने, पोल्ने, वा वाकवाकीका कारण खाना खान मन नलाग्ने हुन्छ।
कसैलाई थोरै खाना खाए पनि पेट भरिएको महसुस हुन्छ। लामो समयसम्म यस्तो भयो भने शरीरमा कमजोरी, पोषणको कमी र तौल घट्ने समस्या आउँछ।
९. बारम्बार डकार आउने (Constant Burping)
अल्सर हुँदा पेटमा ग्यास बढी बन्न थाल्छ। त्यसैले बारम्बार डकार आउने हुन्छ।
डकारले केही समय राहत मिलाए पनि पेटमा असहजता रहिरहन्छ। खाना खाएपछि वा बोल्दा पनि डकार आउने प्रवृत्ति बढ्छ भने पेटको अल्सरको सम्भावना रहन्छ।
१०. पेट फुल्ने वा ग्यास हुने (Bloating)
बढी ग्यास र पेट फुल्ने (bloating) समस्या अल्सरको अर्को लक्षण हो। खाना थोरै खाए पनि पेट भारी हुने, फुल्ने, वा तन्किएको महसुस हुने गर्छ।
यो लक्षण पेटभित्रको अम्ल र संक्रमणका कारण पाचन प्रक्रिया कमजोर हुँदा देखिन्छ। यदि फुल्ने समस्या पेट दुखाइ र अपचसँगै हुन्छ भने यो केवल सामान्य ग्यास होइन, अल्सरको संकेत हुन सक्छ।
११. बारम्बार एन्टासिड खान मन लाग्ने (Frequent Desire to Take Antacids)
यदि तपाईंलाई बारम्बार एन्टासिड (acid कम गर्ने औषधि) खान मन लाग्छ भने सावधान हुनुपर्छ।
एन्टासिडले केही घण्टाका लागि मात्र आराम दिन्छ। तर यदि समस्या फेरि–फेरि दोहोरिन्छ भने यसको मूल कारण अल्सर नै हुन सक्छ।
लगातार एन्टासिडमा निर्भर हुनु समाधान होइन, चिकित्सकको सल्लाह लिनु जरुरी हुन्छ।
पेटको अल्सर हुने मुख्य कारणहरू
- H. pylori संक्रमण – यो ब्याक्टेरियाले पेटको सुरक्षात्मक तह नष्ट गर्छ।
- NSAIDs औषधिको अत्यधिक प्रयोग – Aspirin, Ibuprofen आदि लामो समय सेवन गर्दा पेटमा घाउ पर्न सक्छ।
- अत्यधिक अम्ल उत्पादन – तनाव, अनियमित खाना, वा रोगका कारण अम्ल बढी बन्न सक्छ।
- धूम्रपान र मदिरा सेवन – यीले पेटको भित्तालाई कमजोर पार्छन्।
- अनियमित जीवनशैली – खाना नखाने, राति ढिलो खाना खाने, वा मसलेदार खाना खानाले समस्या बढाउँछ।
अल्सरको उपचार र रोकथाम
अल्सरको उपचार यसको कारणअनुसार फरक–फरक हुन्छ।
मुख्य उपचारहरू यस प्रकार छन्:
- एन्टिबायोटिक औषधि (यदि H. pylori संक्रमण छ भने)
- Proton Pump Inhibitors (PPI) वा H2 Blockers – अम्ल कम गर्न प्रयोग हुने औषधि
- एन्टासिड – अस्थायी राहतका लागि
- जीवनशैलीमा सुधार – मसलेदार खाना, धूम्रपान, मदिरा, र तनावबाट टाढा रहनु
रोकथामका उपायहरू:
- पेटमा खाली लामो समय नराख्ने।
- NSAIDs औषधि चिकित्सकको सल्लाहबिना नखाने।
- प्रशस्त पानी पिउने।
- धूम्रपान र मदिरा त्याग्ने।
- तनाव कम गर्ने अभ्यास (जस्तै योग, ध्यान) गर्ने।
कहिले चिकित्सकलाई देखाउने?
तपाईंले निम्न लक्षणहरू देख्नुभयो भने तुरुन्त डाक्टरलाई देखाउनुहोस्:
- लगातार पेट दुख्ने वा पोल्ने
- बान्तामा वा दिसामा रगत देखिनु
- अचानक धेरै तौल घट्नु
- पेटको असहजता, वाकवाकी र कमजोरी
- पेट अत्यधिक फुल्ने वा भारी महसुस हुने
निष्कर्ष (Conclusion)
पेटको अल्सर कुनै सामान्य पाचन समस्या होइन। यसको ११ लक्षणहरू — जस्तै पेट दुख्ने, अपच, बान्ता, भोक नलाग्ने, तौल घट्ने, वा बारम्बार एन्टासिड चाहिने — शरीरको चेतावनी हुन्।
यदि यी लक्षणहरू समयमै चिनिए र उपचार गरियो भने पेटको अल्सर पूर्ण रूपमा निको हुन सक्छ। स्वस्थ खाना, नियमित समय, तनावमुक्त जीवनशैली र चिकित्सकको सल्लाहले तपाईंको पेटलाई पुनः स्वस्थ राख्न सक्छ।
स्मरण रहोस् — पेट दुखाइ सानो कुरा होइन, शरीरको संकेत हो। समयमै सुन्नुहोस्, ध्यान दिनुहोस् र उपचार गर्नुहोस्।.....