🦟 डेंगु : कारण, लक्षण, उपचार र बच्ने घरेलु उपायहरू

डेंगु (Dengue) आजको समयमा संसारका धेरै देशहरूमा फैलिएको गम्भीर भाइरल रोग हो। नेपालमा पनि प्रत्येक वर्ष मनसुनको समयमा यो रोगको जोखिम बढ्छ। डेंगु Aedes aegypti नामक विशेष किसिमको पोथी लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने भाइरल ज्वरो हो। यी लामखुट्टाहरू प्रायः बिहान सबेरै र बेलुका झुल्ने समयमा सक्रिय हुन्छन्। समयमै जानकारी, रोकथाम र उपचार नगरेमा यो रोग गम्भीर हुन सक्छ।

१. डेंगुको परिभाषा (Definition)

डेंगु एक भाइरल ज्वरो हो जुन संक्रमित Aedes aegypti लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्छ। लामखुट्टेको शरीरमा Dengue Virus (DEN-1, DEN-2, DEN-3, DEN-4) मध्ये कुनै एक प्रकारको भाइरस हुन्छ। लामखुट्टाले संक्रमित व्यक्तिलाई टोक्दा भाइरस उसको शरीरमा प्रवेश गर्छ र जब त्यो लामखुट्टो अर्को स्वस्थ मानिसलाई टोक्छ, भाइरस सिधै रगतमा पुग्छ।

२. डेंगुको कारण (Causes)

भाइरस : Dengue virus का चार प्रकार (DEN-1, DEN-2, DEN-3, DEN-4)
सर्ने माध्यम : संक्रमित लामखुट्टाको टोकाइ
लामखुट्टाको प्रजनन : सफा तर स्थिर पानीमा (जस्तै गाग्रो, ट्यांकी, पुरानो टायर, फूलदानी आदि) अण्डा हाल्छ।

३. डेंगुको लक्षणहरू (Symptoms)

डेंगु संक्रमण भएपछिका ३–७ दिनभित्र निम्न लक्षणहरू देखापर्न सक्छन्:

उच्च ज्वरो (१०४°F सम्म पुग्ने)
कडा टाउको दुखाइ
मांसपेशी र जोर्नी दुखाइ (यसलाई ‘breakbone fever’ पनि भनिन्छ)
वाकवाकी र बान्ता
छालामा रातो र साना दाग/र्‍यास आउनु
गम्भीर अवस्थामा नाक, गिजा वा अन्य स्थानबाट रगत बग्नु
अत्यधिक थकान र शरीरको कमजोरी

यी लक्षणहरू देखिएपछि समयमै स्वास्थ्य संस्थामा गएर जाँच गराउनु जरुरी हुन्छ।

४. डेंगुको रोग प्रक्रिया (Pathophysiology)

१. संक्रमित Aedes लामखुट्टोले टोक्दा Dengue Virus सिधै रगतमा प्रवेश गर्छ।
२. भाइरसले शरीरका सेतो रक्तकण (WBCs) लाई आक्रमण गर्छ।
३. प्रतिरक्षा प्रणाली सक्रिय भई साइटोकाइन नामक पदार्थहरू निकाल्छ जसले शरीरको रगत नलीको पारगम्यता बढाउँछ।
४. परिणामस्वरूप रगतका प्लेटलेट घट्छन्, शरीरमा तरल पदार्थ चुहिने (plasma leakage) समस्या आउँछ।
५. गम्भीर अवस्थामा डेंगु हेमोरेजिक फीभर (DHF) वा डेंगु शॉक सिन्ड्रोम (DSS) हुन सक्छ, जसले मृत्युको खतरा बढाउँछ।

५. डेंगुको उपचार (Treatment)

हालसम्म डेंगुका लागि कुनै विशेष औषधि वा भ्याक्सिन उपलब्ध छैन (केही देशमा परीक्षण भ्याक्सिन मात्र प्रयोगमा छ)। उपचार लक्षण अनुसार गरिन्छ:

ज्वरो घटाउन प्यारासिटामोल (Paracetamol) प्रयोग गर्न सकिन्छ।
एस्पिरिन वा ब्रुफेन जस्ता औषधि प्रयोग नगर्नुहोस् किनभने यसले रगत बगाउने जोखिम बढाउँछ।
धेरै मात्रामा ORS, नारीको पानी (coconut water), जुस जस्ता तरल पदार्थ पिउनु।
गम्भीर लक्षण (रगत बग्ने, सास फेर्न गाह्रो, प्लेटलेट अत्यन्तै घट्ने) देखिएमा तुरुन्त अस्पतालमा भर्ना हुनु।

६. डेंगुबाट बच्ने उपायहरू (Prevention)

डेंगु उपचार भन्दा रोकथाम नै उत्तम हो। निम्न उपायहरूले डेंगुबाट बच्न सकिन्छ:

घर वरिपरि स्थिर पानी जम्मा हुन नदिनु।
पानीका गाग्रा, ट्यांकी, फूलदानी, पुराना टायर सफा राख्नु।
बिहान र बेलुका लामखुट्टो बढी हुने समयमा पूरै कपडा लगाउनु।
लामखुट्टो मार्ने झोल (mosquito repellent) वा मच्छरदानी (net) प्रयोग गर्नु।
घरमा वा वरिपरि लामखुट्टो धपाउने धूप/स्प्रे चलाउनु।

७. घरमै गर्न सकिने केही घरेलु उपायहरू (Home Remedies)

यद्यपि डेंगुमा चिकित्सकको सल्लाह र अस्पताल उपचार अनिवार्य छ, केही घरेलु उपायहरूले शरीरलाई सहयोग पुर्याउँछन् र प्लेटलेट स्तरमा सुधार ल्याउन मद्दत गर्छन्।
(यी उपायहरू पूरक मात्र हुन्, चिकित्सकको सल्लाह बिना औषधि झैँ प्रयोग नगर्नुहोस्।)

पपीताका पातको रस (Papaya Leaf Juice)
- अनुसन्धानले देखाएको छ कि पपीताका पातको रसले प्लेटलेट बढाउन सहयोग गर्न सक्छ।
- २–३ वटा सफा पात धुने र मिक्सरमा पिसेर रस निकाल्ने।
- बिहान बेलुका १–२ चम्चा जति पिउन सकिन्छ।
गिलोय (Tinospora cordifolia)
- गिलोयको डाँठ उमालेर पिउँदा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढ्छ।
- एक गिलास पानीमा सानो टुक्रा गिलोय उमालेर बिहान बेलुका पिउनु।
तुरmeric दूध (Turmeric Milk)
- हल्दी (तुरmeric) मा एन्टिभाइरल र एन्टिसेप्टिक गुण हुन्छ।
- तातो दूधमा आधा चम्चा हल्दी मिसाएर पिउनु।
नारीको पानी (Coconut Water)
- डेंगुमा शरीरमा पानीको कमी (dehydration) हुन्छ।
- नारीको पानी पिउँदा इलेक्ट्रोलाइट्स र एनर्जी दुवै प्राप्त हुन्छ।
ताजा फलफूल र जुस
- भिटामिन C युक्त फलफूल (सुन्तला, कागती, कीवी) र जुसले इम्युनिटी बढाउँछ।
आराम (Bed Rest)
- शरीरलाई पर्याप्त विश्राम दिनु अत्यन्तै जरुरी छ।

यी उपायहरू रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन र शरीरलाई हाइड्रेटेड राख्न उपयोगी छन्, तर गम्भीर अवस्थामा स्वास्थ्यकर्मीको निगरानीमा मात्र रहनुहोस्।

८. डेंगुका गम्भीर लक्षणहरूमा तुरुन्त अस्पताल जानुहोस्

लगातार बान्ता
पेट दुखाइ र सुन्निनु
रक्तचाप घट्नु, शरीर चिसो हुनु
नाक, गिजा वा दिसामा रगत आउनु
सास फेर्न गाह्रो हुनु

यी संकेतहरू देखिएमा ढिला नगरी नजिकको स्वास्थ्य संस्थामा जानुहोस्।

९. निष्कर्ष

डेंगु एउटा भाइरल रोग हो जसको कुनै निश्चित औषधि छैन। तर समयमै चिन्ने, पर्याप्त तरल पदार्थ पिउने, प्यारासिटामोल प्रयोग गर्ने र चिकित्सकको सल्लाहअनुसार उपचार लिँदा रोगलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ। सफा वातावरण, लामखुट्टोको प्रजनन स्थल नष्ट गर्ने, मच्छरदानी र repellents प्रयोग गर्ने जस्ता सर्तकता अपनाएर डेंगुबाट बच्न सकिन्छ। साथै पपीताका पात, गिलोय, हल्दी दूध जस्ता घरेलु उपायहरूले शरीरलाई बलियो बनाउन मद्दत गर्छन्।

🦟 डेंगुबाट जोगिनुहोस्! कारण, लक्षण, उपचार र घरेलु उपायहरूबारे पूर्ण जानकारी पाउनुहोस् र आफूलाई र परिवारलाई सुरक्षित राख्नुहोस्। #Dengue #HealthTips

#Dengue #डेंगु #HealthAwareness #PapayaLeafJuice #Giloy #TurmericMilk #PreventDengue #MosquitoControl #BreakboneFever #PlateletCount

https://www.quickgyan.xyz/2025/10/blog-post_6.html