🚑 CPR सिकौँ – ज्यान बचाउने अमूल्य सीप!

जीवन र मृत्युबीचको सीमारेखामा कहिलेकाहीँ केवल केही सेकेन्डको भिन्नता हुन्छ। यस्ता आपतकालीन अवस्थाहरूमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा हो – तुरुन्त कदम चाल्नु र सही सीप प्रयोग गर्नु। त्यसै मध्ये एक अत्यावश्यक सीप हो CPR (Cardiopulmonary Resuscitation), जसले हृदय र मस्तिष्कमा अक्सिजनको प्रवाह निरन्तर राख्न मद्दत गर्छ जबसम्म चिकित्सा सहायता पुग्दैन।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) का अनुसार, प्रत्येक वर्ष लाखौँ मानिसहरू कार्डियक अरेस्ट (हृदयले अक्सिजनयुक्त रगत पम्प गर्न बन्द गर्ने अवस्था) का कारण मृत्यु हुन्छन्। तीमध्ये धेरैजसो घटनाहरू घर, अफिस वा सडकमा हुने गर्छन्—जहाँ चिकित्सक तुरुन्त उपलब्ध हुँदैनन्। यस्ता समयमा यदि वरपरका मानिसले CPR सिकेका छन् भने, त्यो व्यक्ति बच्न सक्छ।

❤️ CPR के हो?

CPR (Cardiopulmonary Resuscitation) एक यस्तो आपतकालीन चिकित्सा प्रक्रिया हो जसले हृदय रोकिएको वा सास रोकिन थालेको व्यक्तिमा अक्सिजनयुक्त रगतको प्रवाह मस्तिष्क र अन्य महत्त्वपूर्ण अंगमा पुर्‍याउन सहयोग गर्छ।

यस प्रक्रियामा दुई मुख्य कुरा गरिन्छ:

छातीमा कम्प्रेसन (Chest Compressions) – हृदयलाई पम्पजस्तै काम गराउने।
रेस्क्यु ब्रीथ (Rescue Breaths) – अक्सिजन फोक्सोमा पुर्‍याउने।

तर अहिलेका धेरै अवस्थाहरूमा, विशेषगरी जब प्रशिक्षित व्यक्ति उपस्थित छैनन्, “Hands-Only CPR” (रेस्क्यु ब्रीथ बिना, केवल छातीमा कम्प्रेसन) नै धेरै प्रभावकारी मानिन्छ।

👇 CPR गर्ने कारण र यसको आवश्यकता

जब कुनै व्यक्तिको हृदय अचनाक रोकिन्छ (Cardiac Arrest), उनको शरीर र मस्तिष्क केही सेकेन्डभित्रै अक्सिजनविहीन हुन थाल्छ।

१० सेकेन्डभन्दा बढी ढिलाइ भयो भने मस्तिष्कको कोष नष्ट हुन थाल्छ।
४–५ मिनेट पछि स्थायी क्षति हुन सक्छ।
८–१० मिनेटमा मृत्यु हुने सम्भावना अत्यधिक हुन्छ।

तर यदि कसैले तुरुन्त CPR सुरु गरिदियो भने, मस्तिष्कमा अस्थायी रूपमा अक्सिजन पुगिरहन्छ, जसले अस्पताल पुग्दासम्म जीवनलाई सम्भव बनाउँछ।

त्यसैले भनिन्छ —
👉 “CPR सिक्नु भनेको कुनै दिन कसैको ज्यान बचाउनु हो।”

🧠 ह्यान्ड्स-ओनली CPR कसरी गर्ने? (वयस्कका लागि)

🩺 १️⃣ सुरक्षा र प्रतिक्रिया जाँच्ने

पहिलो कुरा, वरिपरि वातावरण सुरक्षित छ कि छैन हेर्नुहोस्।
त्यसपछि ती व्यक्तिलाई ट्याप गर्दै सोध्नुहोस् — “तपाईं ठीक हुनुहुन्छ?”
प्रतिक्रिया नआएमा तुरुन्त दोस्रो चरणमा जानुहोस्।

☎️ २️⃣ सहयोगका लागि कल गर्नुहोस्

तुरुन्त एम्बुलेन्स वा आपतकालीन नम्बर (जस्तै 102, 100, वा 911) मा फोन गर्नुहोस्।
यदि तपाईं एक्ला हुनुहुन्न भने, कसैलाई फोन गर्न लगाउनुहोस् जबकि तपाईं CPR सुरु गर्नुहोस्।

✋ ३️⃣ छातीमा कम्प्रेसन गर्नुहोस्

व्यक्ति सिधा कठोर सतहमा सुताइएको हुनुपर्छ।
आफ्नो दुवै हात एक-अर्कामाथि राख्नुहोस् र तिनीहरूलाई छातीको मध्य भाग (sternum) मा राख्नुहोस्।
करिब ५ सेन्टिमिटर (२ इन्च) गहिरो दबाउनुहोस्।
हरेक मिनेटमा १०० देखि १२० पटक कम्प्रेसन गर्नुहोस्।
👉 तपाईं “Stayin’ Alive” गीतको तालमा कम्प्रेस गर्न सक्नुहुन्छ — त्यसको रिदम उपयुक्त हुन्छ।

⏸️ ४️⃣ रोक्नु हुँदैन

CPR तबसम्म जारी राख्नुहोस् जबसम्म
1. आपतकालीन टोली आउँदैन,
2. वा व्यक्ति सास फेर्न सुरु गर्दैन।

💨 रेस्क्यु ब्रीथ थप्ने (यदि तपाईं प्रशिक्षित हुनुहुन्छ भने)

यदि तपाईंले औपचारिक रूपमा CPR तालिम लिइसक्नुभएको छ भने, तपाईंले कम्प्रेसनसँगै “रेस्क्यु ब्रीथ” पनि दिन सक्नुहुन्छ।

३० पटक कम्प्रेसनपछि,
२ पटक मुखबाट मुखमा सास दिनुहोस् (व्यक्तिको टाउको पछाडि झुकाएर नाक थिच्ने)।
त्यसपछि फेरि कम्प्रेसन सुरु गर्नुहोस्।

यो ढाँचा 30:2 (30 compression + 2 breaths) मा दोहोर्याइन्छ।

🩸 CPR ले दिने फाइदा र सफलता दर

CPR ले मस्तिष्क र मुटुमा अक्सिजनको प्रवाह कायम राख्छ।
अस्पताल पुग्दा डाक्टरहरूले उपचार जारी राख्न सक्ने सम्भावना बढ्छ।
अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि समयमै CPR गरेपछि जीवन बच्ने सम्भावना दोब्बर वा तेब्बर हुन्छ।

अमेरिकन हार्ट एसोसिएसन (AHA) का अनुसार,
👉 “प्रत्येक मिनेट ढिलाइ हुँदा बाँच्ने सम्भावना ७–१०% घट्छ।”
त्यसैले तुरुन्त कदम चाल्नु नै सबैभन्दा ठूलो सहयोग हो।

🏥 बालबालिका र शिशुका लागि फरक विधि

बालबालिकामा कम्प्रेसन गहिरो ४ सेन्टिमिटर जति मात्र गर्नुपर्छ।
दुई औंलाले कम्प्रेस गर्नुहोस्।
सास फेर्नको अनुपात पनि ३०:२ नै रहन्छ तर थप सावधानीका साथ।

(तर यो लेखमा मुख्य रूपमा वयस्कका लागि “Hands-only CPR” केन्द्रित छ।)

⚠️ CPR गर्दा ध्यान दिनुपर्ने सावधानीहरू

सुरक्षित वातावरण: आगलागी, बिजुली, वा दुर्घटनास्थलको खतरा भएमा पहिले सुरक्षा सुनिश्चित गर्नुहोस्।
कसरी हात राख्ने: गलत ठाउँमा दबाउँदा पसली भाँचिने वा चोट लाग्ने सम्भावना हुन्छ।
थकाइ: लगातार कम्प्रेसन गर्दा थकाइ आउन सक्छ, त्यसैले वरिपरिका अन्य मानिससँग पालो मिलाउनुहोस्।
CPR रोक्ने समय: व्यक्ति होसमा आउँछ वा सास फेर्न सुरु गर्छ भने मात्र रोक्नुहोस्।

💡 CPR प्रशिक्षण किन आवश्यक छ?

अनेक देशमा विद्यालयदेखि नै CPR सिकाइ अनिवार्य बनाइएको छ, किनकि यो “जनताको जीवन बचाउने शिक्षा” हो।
नेपालमा पनि रेडक्रस, अस्पताल र आपतकालीन सेवा विभागहरूले समय-समयमा यस्तो प्रशिक्षण दिने गरेका छन्।
केवल केही घण्टाको प्रशिक्षणले तपाईंलाई जीवनरक्षक बनाउँछ।

🌍 विश्वमा CPR सम्बन्धी तथ्यांक

हरेक वर्ष विश्वभर करिब १७ मिलियन मानिस हृदयघात वा कार्डियक अरेस्टका कारण मृत्यु हुन्छन्।
तीमध्ये ७०% भन्दा बढी घटना घरमा वा कार्यस्थलमा हुन्छ।
यदि तुरुन्त CPR सुरु गरियो भने, बच्ने सम्भावना ३ गुणासम्म बढ्छ।
तर दुर्भाग्यवश, केवल करिब ४०% मानिसहरू मात्र यस्ता घटनामा CPR गर्न सक्ने अवस्थामा हुन्छन्।

त्यसैले, CPR ज्ञान फैलाउनु अत्यन्त जरुरी छ।

💬 सन्देश र प्रेरणा

कल्पना गर्नुहोस् — तपाईं सडकमा हुनुहुन्छ र कसैको मुटु रोकियो।
यदि तपाईंले CPR गर्न जान्नुभयो भने, त्यो व्यक्ति बाँच्न सक्छ।
तर तपाईं नजानेर डराउनुभयो भने, त्यो जीवन गुम्न सक्छ।

त्यसैले आजै सिकौँ, अभ्यास गरौँ र अरूलाई पनि सिकाऔँ।
“You might save a life — maybe of someone you love.”

🌿 निष्कर्ष

CPR केवल स्वास्थ्यकर्मीको सीप होइन — यो हरेक नागरिकको कर्तव्य हो।
जसरी हामी प्राथमिक उपचारको कुरा गर्छौं, त्यसरी नै CPR पनि हरेक घरमा सिकाइ र अभ्यास हुनुपर्छ।
जीवन अमूल्य छ, र कहिले, कहाँ, कसलाई आवश्यक पर्छ भन्ने कसैले जान्दैन।

👉 सिकौँ, अभ्यास गरौँ, र जीवन बचाऔँ!